Богословска оценка и еклисиолошки последици на кремирањето на мртвите
Митрополит Јеротеј (Влахос)
.jpg)
Богословска оценка
Пред сѐ, јас би сакал да се заблагодарам на Светиот Синод на Грчката Црква за тоа дека ми порача да се изразам за оваа проблематика, која толку го загрижува современото грчко општество. Не се работи за тоа дека јас ќе ја исцрпам оваа сложна тема; јас ќе ги допрам во неа само богословските и еклисиолошките аспекти. Другите страни на овој проблем ќе бидат разгледани од моите соговорници.
На
почеток јас би сакал да кажам дека во
специјалното истражување на професорот на богословскиот факултет на Атинскиот
универзитет Георгиј Антураки „Погребение, кремирање и воскресение на мртвите:
сведоштва на традициите и културите“ е даден богат материјал на таа тема. Јас
денес ќе се задржам на три сложени моменти.
Прв.
Сите културни народи од древноста се грижеле за своите умрени дури повеќе
отколку за живите, и, освен тоа, повеќе од народите имале можност на избор
помеѓу погребување или горење на мртвото тело. Се смета дека горењето било
поттикнато од страв пред умрениот човек или за да се уништат труповите кои се
сметале за извор на зараза. Во Грција, и древната, во главно во класичните
времиња, и во денешните денови, преовладува традицијата да се погребуваат
своите мртви, затоа што верувале дека душата на непогребениот човек не може да
влезе во Елисејските градини[1] и скита додека не најде
гроб. Притоа, во хомеровата епоха ние сретнуваме примери на изгорување на
телата на умрените. Во новите времиња кремирањето на мртвите било прифатено во
Франција после револуцијата со априлскиот закон од 1789 година. Денес кремирањето
е широко распространето во различни протестански цркви, во атеистичките
кругови, среде масоните.
Второ.
Горењето на умрените во древноста секогаш имало два битни признаци, Како прво,
тоа било пропратено со определени религиозни обреди; како второ, никогаш не се
применувал методот на целосно уништување, на претварање во пепел. После
изгорувањето на телото се собирале останатите коски, тие се ставале во скапо
ковчеже и се погребувале во одделни гробови. То ест имало и горење, и
погребување на телата, но не целосно пеплосување. Кремирањето во специјални
печки е ново воведени, непознато во древните времиња. Тоа треба особено да се
потенцира.
Трето.
Од почетокот на христијанскиот период не сретнуваме никакви сведоштва за
доброволно изгорување на телата на починатите. Секогаш христијанството било за
погребување на целото тело. Треба да
кажам дека не најдов решенија од Вселенските или Помесните Собори, кои би
забранувале кремирање, но тоа е поради тоа што никој не ни помислил да го
постави прашањето за изгорување на телата на починатите. Приближно секој може
да се обрати кон апостолските зборови: „Ако некој го разори Божјиот храм, него
Бог ќе го разори: зашто Божјиот храм е свет, а тоа сте вие (1 Кор. 3, 17). Тоа
место сведочи против секое разрушување на телото. Спиридон Макрис[2] вели дека кај Тертулијан
има јасна позиција која го отфрла изгорувањето на починатите, но јас не можев
да го најдам тоа место во делата на Тертулијан.
Постои
решение на Светиот Синод на Грчката Црква за овој проблем. Кога во 1960 година
телото на познатиот музичар и диригент, почесниот академик Димитриј Митропулос
беше кремирано (согласно неговиот тестамент) и пепелта беше ставена во обична
урна, Грчката Црква (покрај молбите на многумина) се откажа од официјално или
неофицијално погребување и дури обична литија.
Богословска оценка
Човекот
е Божјо создание, тој има определен почеток и, конечно, нема крај, затоа што
така посакал Бог. Само по себе се подразбира дека сѐ створено, што има почеток,
има и крај. Притоа, согласно Божјата волја, тоа не е така по однос на човекот.
Поврзаноста на душата со телото е многу силна, и ние можеме неа да ја увидиме
онтолошки – не само во процесот на смртта, туку и во животот на човекот кој
следи после неговата смрт. То ест како после излегувањето на душата од телото,
така и во процесот на новото соединување на душата со телото.
Создадениот
човек е определена ипостас-лице, кое се разликува од било кое друго битие. И
ипостаста на човекот не се определува и не е се состои само во душата, туку се
распространува на целото негово битие. Многу е важно тоа што го вели свети
Јустин Маченик и Философ, давајќи го своето определување за човекот: „Што е
човекот ако не разумно животно, кое се состои од душа и тело? Зарем душата сама
по себе е човек? Не, таа е душа на човекот. А телото зарем може да биде
наречено човек? Не, тоа се нарекува тело на човекот“. И продолжува понатаму
дека човекот не се нарекува било што само едно од двете – или душа, или тело,
туку „само битие, кое се состои од соединувањето на едното и другото, се
нарекува човек“.
Тоа
значи дека телото не е само затвор за душата, како што сметале разни идеолошки
и философски теченија на древноста, туку едно од суштинските делови на
ипостаста на човекот. Душата присуствува во телото со својата енергија, го
оживотворува телото. Многу е важно она што во своите погребни стихири
преподобниот Јован Дамаскин, кога зборува за бездушното тело, кое се наоѓа во
гроб, го нарекува „по образот Божји“: „И ја гледам како лежи во гроб, по
образот Божји создадената наша убавина, безобразна[3], без слава, која нема
вид“. То ест мртвото тело продолжува да се нарекува Божји образ. Тоа, конечно,
не подразбира, дека Бог има плот, но така се вели со две значења. Како прво,
Словото Божјо, Христос, кога дошла полнотата на времето, се воплотил, станал
човек, и Он е вистински архетип на човекот. Како второ, како што Господ го
оживотворува сето создание, така и душата на човекот го оживотворува телото.
Навистина,
свети Григориј Палама зборува за тоа, дека „според образот Божји“ човек е над
„според образот Божји“ ангели, иако и луѓето и ангелите за свој пример го имаат
образот на Света Троица – то ест имаат ум, слово и дух. Душата на човекот со
неговиот дух го оживотворува соединетото со неа тело, кое ангелите го немаат.
Напротив, умната и словесната природа на душата на човекот, затоа што што била
создадена заедно со земното тело, „од Бога го примила и животворниот дух“. И
навистина, душата има таква навика и дури љубов кон телото, „што никако не сака
да се раздели од него, не сака да го напушти, туку само насилно – по причина на
голема болест и надворешна траума“.
Тој
силен сојуз помеѓу душата и телото се гледа и во тоа што спасението на човекот
не се однесува само на душата, туку се распространува на целиот човек, кој се
состои од душа и тело. Сите богослужби и тајни на црквата се обратени кон
целиот човек. Целиот човек, кој се состои од душа и тело, прероден и жив во
Духот, е член на Телото Христово. Кога зборуваме за членовите на Црквата, тогаш
во суштина ги подразбираме членовите на обожената плот, која ја примил Христос
од Пресвета Дева. Нашата врска со Црквата не е мисловна, не е мистична, туку е
реална, затоа што ние сме Тело Христово; таа не е само духовна, душевна и
психичка, туку е и телесна. И, конечно, кога говориме за спасението, ние го
имаме во предвид сочувувањето на целиот човек. Зборот „спасение“ произлегува од
два збора: „неповредлив“ и „ќе го сочувам“[4]. Многу важно е следново
место кај апостол Павле: “А Сам Бог на мирот да ве освети наполно во сѐ, и
целиот ваш дух и душата и телото да се запазат без порок при доаѓањето на
нашиот Господ Исус Христос“ (1 Сол. 5, 23).
Тоа,
дека човекот е ипостас, која се состои од единството на душата и телото, се
гледа и од тоа, што душата не сака да се раздели со телото и после смртта.
Големата тајна на смртта не е исцрпена само од фактот на тоа дека човекот ги
губи и се разделува со саканите луѓе, туку во тоа дека душата ја напушта
неговата возљубена стихија, то ест телото. Проповедта на свети Јован Дамаскин е
многу точна: „Навистина страшна е тајната на смртта, како душата од телото
насилно се разделува, хармонично сврзаниот природен сојуз со повелба на Бога се
рассекува“. Постои природна врска помеѓу душата и телото; помеѓу тие два дела
на човечката ипостас има хармонија, и, значи, разделувањето помеѓу нив
постанува болно, но во согласност со Божјата волја.
Но
дури и после разделувањето на душата од телото, ипостаста не е разрушува. Иако
душата се одделува од телото, но ипостаста останува неразделена. Таа
богословска вистина ние можеме да ја видиме од примерот на две важни работи,
Како
прво, душата, кога ќе се оддели од телото, ги чува спомените за него. Тоа
можеме да го видиме од текстот на тропарот во канонот на Голема сабота. „Адот,
Слове, кога Те сретна се огорчи, гледајќи го човекот[5] обожен, повреден од рани,
но сесилен“. Овде се зборува дека адот Го видел Божјото Слово, кое имало рани,
но сесилно. И свети Никодим Светогорец објасува православно и светоотечки, дека
во адот слегла душата заедно со Божеството, а телото пребивало во гробот заедно
со Божеството. Тогаш раните, кои ги видел адот, би требало да се рани на
Божеството или рани на душата? Првото се исклучува, затоа што, кога страдала
човечката природа на Крстот, не страдала Божествената, затоа што Божествената
природа е бестрасна. Значи, раните, кои ги видел адот, биле рани на душата. Но
како може тоа да биде, кога раните биле оставени на телото? Од душевните сили
некои дејствуваат самостојно (умот, размислувањето, славењето), а некои имаат
потреба од енергиите на телото (фантазијата и чувствувањата). Пошто раните
Христови биле почувствувани, значи, тие биле општи и за душата и за телото.
Кога била бичувана и страдала плотта на Христос, тогаш „неколку матни образи и
типови и чувствувања од раните и страдањата се запечатиле и во самата душа.
Кога слушаме дека душите на грешниците во адот одат, тогаш печатите и знаците
на своите гревови со себе ги пренесуваат“.
Како
второ, јасно е дека со разделувањето на телото од душата не се разрушува
ипостаста на човекот. Душата, и покрај своето одделување од телото и
распаѓањето на самото тело на делови, ги препознава тие делови и не се одделува
од нив. Свети Григориј Ниски вели дека душата ги признава тие делови и доаѓа во
тие места каде што се наоѓаат тие за признавање на деловите од своето тело.
Така душата не се одделува од своето тело и „не влегува во општење и не се
смешува со материјата на деловите кои останале“.
Значи,
душата и после одделувањето од телото ги знае и ги препознава елементите и
деловите на телото, така што со Божјата сила и енергија повторно ќе влезе во
своето тело, и така ќе се случи воскреснувањето на мртвите тела. Многу значајно
е пророштвото на пророк Езекиил, кое го опишува тоа чудесно воскреснување на
телата (види: Езекиил 37, 1-14).
Конечно,
телото на човекот по воскреснувањето од мртвите ќе биде неговото, но нетлено,
бесмртно и обновено. Апостол Павле вели по тој повод: „Такво е и воскресението
на мртвите: се сее за распаѓање; воскреснува во нераспаѓање; се сее во бесчест
– воскреснува во слава; се сее во немоќ – воскреснува во сила; се сее тело
душевно – воскреснува тело духовно“ (1 Кор. 15, 42-44). То ест воскреснатото
тело на човекот ќе има карактерни признаци на неговата испостас, но тоа ќе биде
обновено, затоа што за време на второто доаѓање Христово ќе постане нова твар,
без последици на распаѓање и смртност. Возроденото тело ќе биде слично на Адам
и Ева до гревопадот, подобно на телото на Христос после Неговото славно
воскресение. Тоа што човекот ќе постане обновено создание, кое притоа не ги
загубило признаците на својата сопствена ипостас, се гледа од светоотечкото
учење. Согласно со него, ќе исчезнат сите болести и сите недостатоци на
човечкото тело. Свети Јустин Маченик и Философ вели дека ако Христос за време
на Своето прво доаѓање на земјата ги исцелувал болестите на телото и ги
дополнувал деловите од човековото тело кои недостасувале, „колку повеќе од тоа
ќе направи по општото воскресение, така што во целост и неповреденост ќе ја
воскресне плотта“.
На
таков начин, јавената вистина, како што е изразена во Светото Писмо и во
светоотечките текствови, убедува дека постои најтесна врска помеѓу душата и
телото, и дека и покрај разделувањето на душата од телото, не се разрушува и не
исчезнува ипостаста на човекот, туку душата ги знае и признава членовите на
своето тело, и, конечно, целото тело, преобразено и обновено, ќе воскресне во
второто доаѓање Христово.
Пастирски и еклисиолошки последници
Тие
богословски примери, разгледани од нас, треба да бидат наследство на нашиот
црковен живот. Бидејќи живееме во осветовено општество, неопходно е да се
увидат пастиските и еклисиолошките параметри на спомнатава тема. Древните
христијани имале безгранична почит кон моштите на светиите, кои, подложени на
мачења, возможно е да биле и изгорувани. Моштите ги собирале од оганот, со
голема побожност ги ставале во особени места и им се поклонувале. Се почитуваат
дури и малите делчиња, затоа што и „во разделеното тело благодатта неразделно
пребива“. То ест со светиите се случува некоја аналогија на тоа што било и со
Христос. Душата на Христос се одделила од телото, притоа Божеството пребивало
неразделено, душата заедно со Божеството слегла во адот, а телото со Божеството
останала во гробот. Нешто слично се случува и со светиите: кога нивната душа
излегува од телото, во моштите на светиот останува Божјата благодат, која
сведочи за себе.
За
жал, светските христијани поинаку гледаат на таа тема и ја сметаат сосема нормална
праксата на кремирање на телата. Како можеме да пријдеме кон овој проблем од
пастирска и еклисиолошка страна? Овде јас би сакал кратко да потцртам два
моменти.
Прво.
Црквата не може да се согласи со кремирањето на мртвите и да ги благословува
своите чеда за тоа, затоа што го почитува човековото тело, го смета за храм на
Светиот Дух, една од деловите на човековата испостас. Осознавајќи го тоа дека и
покрај одделувањето на душата, единството на ипостаста останува, таквото
дејство може да биде оценето како насилство над природата, затоа што
разложувањето на телото е природно, а секое насилство над природата породува
еколошки проблеми. А исто така ние не ги примаме платонските теории за
природата на смртни и бесмртни тела. Ние не можеме да го примиме кремирањето на
телата, затоа што оние, кои се согласуваа на тоа, возможно, со тоа исповедаат
платонски и древно философски гледишта, кои телата ги сметаат како затвор за
душата, или дека телото нема да воскресне, или дека тоа е сад на наслади, кој
треба да се отсече и презре, за да се спаси душата. Така скриено во согласноста
за кремирање се крие пренебрегнување кон телото, неверување во воскресението на
мртвите, возможно учење за преселување на душите или воошто одрекување на
постоењето на душата после смртта.
Се
разбира, има случаи кога телата на светиите изгореле или телата на луѓето се
палеле поради разни причини. Но има разлика помеѓу доброволното и насилно
палење. Една работа е кога тоа се случува без желба на човекот, и сосема друга
– доброволна согласност. Во првиот случај Господ нема да посведочи непочитување
кон телото. А во второто, кога човекот по своја волја така постапува, тоа го
покажува неговото неверување. Се разбира, и во првиот и во вториот случај, Бог
ќе го воскресне и возсоздаде телото и од пепелта, затоа што во второто доаѓање
сите луѓе ќе воскреснат: и оние кои пострадале од гонења, и оние кои биле
изедени од ѕверови или изгореле во оган. Но она што за нас има значење, - тоа е
идејата кои стои позади донесувањето на праксата за кремирање на телата. Имено
затоа Црквата толку внимателно го разгледува ова прашање. Покрај богословските
основи има и други – психолошки, социјални, кои не се согласуваат со горењето
на починатите луѓе. Другите предавачи ќе го разгледаат и од тие страни тој
феномен.
Второ.
Оние кои се согласуваат со кремирање на своите тела, затоа што имаат свои
гледишта за постоењето на душата, воскресението на телата и вечниот живот, но
истовремено сакаат и црковно погребување, создаваат голем проблем за Црквата.
Што да прави Црквата? Да отпева и погребува пепел? Дали да се согласи со
извршување на опело над мртво тело, знаејќи дека после службата телото ќе го
испратат во печка за горење? А потоа да се погреба пепелта на гробишта?
Тие
прашања прават пастирски и еклисиолошки проблеми, кои, како што веќе реков, се
однесуваат на богословските гледишта, И Црквата треба да заземе јасна позиција
по тоа прашање.
Според
мене, можниот одговор може да биде составен од два дела. Прво. Службата за
погребување тесно е поврзана со присуството на човечкото тело, а не со пепелта.
Сите тропари зборуваат за починатиот, а не за пеплосаниот, за телото кое се
наоѓа пред нас, за последниот целив и т.н. Како може да се врши погребување без
тело? Второ. Целата служба на опелото има непосредна врска со погребувањето на
телото, а не со погребувањето на пепелта. На таков начин, тие две точки
доведуваат кон заклучок дека не треба да се врши служба за погреб ни до
кремирањето, ни после него. Во првиот случај нема да има погребување на тело, а
во вториот нема да го има телото, тулу само пепел.
Како заклучок би сакал да кажам дека Црквата треба да остане неповредена од влијанието на духот од овој свет и да продолжи да отпева и погребува тела, кои можат да постанат мошти на светии. Тие ќе почиваат во очекување на своето вадење, и кога ќе се случи нивно наоѓање, би имале можност да се увериме во светоста на починатиот. Затоа што нетленоста и чудотворноста на моштите е доказ за обожувањето на човекот, затоа што благодатта Божја го проникнува и целото тело. И конечно, потврдувањето на битието на светиот има длабоко значење, затоа што тогаш ние знаеме дека неговото претставување ќе ни помогне и во нашето со нас спасение.
Белешки
[1] Во древногрчката митологија така се нарекувал рајот – местото на
блаженството.
[2] Спиридон Макрис е познат современ грчки научник, историчар.
[3] Словенскиот превод не е сосема точен. Κατ είκόνα – според образот, а άμορφον – поточно не е
„безобразна“, туку „онаа која го изгубила надворешниот вид“.
[4] Грчкиот збор σωτηρία има два корени со следново значење: σωον – „цел, неповредлив“; τηρω – „да сочуваш, да
надгледуваш“. Рускиот збор „спасение“ етимолошки исто има слично значење – од
глаголот „пасти“, то ест „да набљудиваш, да го чуваш во целост целото стадо“.
[5] Βροτός – „смртен, човек“
Извор: https://pravoslavie.ru/35659.html Превод од руски: свештеник м-р Филип Станковски.
Comments
Post a Comment