Промотивен осврт за книгата Цариградскиот патријарх ‒ прв меѓу / без еднаквите
Општоприфатено во Православието е почесното прво место, што во диптисите на помесните православни цркви го има Цариградската патријаршија. Но, дали тоа значи дека црковните канони на нејзиниот патријарх му обезбедуваат и надредена позиција со власт над другите помесни православни цркви? Тоа прашање освен што го засега надворешното организирање на Црквата, директно се однесува и на нејзиното внатрешно битие, т.е. на она што навистина ја прави Тело Христово, чија Глава е Господ Исус Христос.
Црковните канони и историските записи не оставаат место за сомневање, дека во древната Црква никогаш не постоело нешто како единствена и универзална власт на една личност, на која би ѝ биле потчинети сите епископи од христијанскиот свет. Во Светата Христова Црква првенството во сѐ ѝ припаѓа на Нејзината Глава – Господ и Спасител наш Исус Христос, Синот Божји и Синот Човечки. По зборовите на свети апостол Павле, Господ Исус Христос е Глава на телото на Црквата; Он е почеток, првенец од мртвите, за Он да има првенство во сѐ (Кол 1, 18).
Во Символот на верата, исповедаме: „Верувам во една, света, соборна и апостолска Црква.“ Едно од тие четири својства на црквата – соборноста, го означува универзалниот т.е. сеопфатниот, вселенскиот карактер на Црквата. Соборноста или католичноста на Црквата главно го изразува нејзиното внатрешно својство на единство и полнота на благодатниот живот кој извира од Господ Исус Христос, а го носи и значењето на надворешната мисионерска насоченост на црквата кон сите и кон целиот свет.
Светоотечките дела најчесто го користат терминот „вселенски“, за означување на целиот свет. Соборите кои се нарекуваат „вселенски“ и како такви се признаени од Црквата, не биле само „византиска“ појава, туку имале и имаат сесветско значење, како највисок орган на власт од човечката страна на нашата Црква!
Во пракса, Цариградската патријаршија често се нарекува Вселенска патријаршија. Но, вселенскоста е едно од својствата на Едната, Соборна, Црква Христова, и таа всушност, е природно, а не лично својство. Затоа, не може да се оправда присвојувањето од една Помесна Црква на титула што ѝ припаѓа на полнотата на Соборната Црква.
Така, во денешно време, титулата „вселенски“, постепено почнала да се претвора од чисто титуларна во осмислена со значење небаре им дава право на првенство на авторитет и власт на претстоителите на Помесната Цариградската Црква.
* * *
Во животот на Христовата црква, која престојува во овој свет и век, навистина, наедно со соборноста, и првенството е еден од основните принципи на нејзиното устројство. На разни нивоа од црковното битие, првенството кое се создало во текот на историјата, има различна природа и разни извори. Тие нивоа се:
- прво ниво ‒ епископијата (епархијата),
- второ ниво ‒ автокефалната помесна црква
- и трето ниво ‒ вселенската, едната, света, соборна, апостолска Црква.
‒ На ниво на автокефалната Помесна Црква, првенството му припаѓа на епископот кој е избран како претстоител на помесната црква од страна на Соборот на нејзините епископи. Според тоа, извор на првенството на ниво на автокефалната црква е избирањето на првиот епископ од Соборот (или Синодот), кој ја има полнотата на црковната власт. Таквото првенство стои на цврсти канонски основи кои потекнуваат од епохата на Вселенските Собори.
‒ На ниво на Вселенската Црква како заедница на автокефални помесни цркви кои се обединети во едно семејство со заедничко исповедање на верата и кои престојуваат во сакраментално општење една со друга, првенството се определува во сооднос со традицијата на свештените диптиси, списоци со имињата на претстоителите, поглаварите на помесните цркви, во кои имињата се подредени според традиционален поредок. Изворот на првенство по чест на ниво на Вселенската Црква е канонско предание на Црквата, утврдено во свештените диптиси и признаено од сите автокефални помесни цркви. Канонските правила на коишто се потпираат свештените диптиси, првиот не го ополномоштуваат со никаква власт на општоцрковно ниво.
Така стојат работите според православната еклисиологија, која не е ни руска ни германска наука, туку христијанска наука за Црквата. А, еклисиолошките изопачувања, кои на првиот јерарх на вселенско ниво му припишуваат функции на управување, какви што се својствени за првиот јерарх на други нивоа од црковната организација, во полемичката литература од второто илјадалетие добиле назив „папизам“. Затоа, архимандритот Софрониј Сахаров, зборувајќи против нео-папизмот којшто се појавил во прегратките на Светата Црква, вели: „...Ако се работи за внесување на принципот на субординација (т.е. потчинување) во битието на нашата Црква; и Римскиот и Цариградскиот и Московскиот и Лондонскиот и Парискиот и Њујоршкиот, и секој друг папизам го отфрламе, како еклисиолошка ерес која го изопачува христијанството“.
Цариградската патријаршиска катедра како што рековме, има првенство по чест врз основа на свештените диптиси кои се признаени од сите помесни православни цркви. Остварувајќи го своето првенство, претстоителот на Константинополската Црква може да настапува со иницијативи од сеправославен размер, а исто така да се обраќа кон надворешниот свет од името на целата православна полнота, бидејќи за тоа е ополномоштен од сите помесни православни цркви.
Пренесувањето на
функциите на служењето со првенството од нивото на епископија на вселенско
ниво, всушност би довело до појавување на јурисдикција на вселенски првојерарх,
за каквашто, ни свештените канони, ниту светоотечкото предание, не спомнуваат
ништо, и чија последица би било намалувањето или дури, укинувањето на
автокефалиите на помесните цркви.
* * *
Како што е познато, во 330 г. императорот
Константин Велики ја изградил новата престолнина на Римската империјата. За
време на Соборот во Никеја, 325 г. на ова место се наоѓало гратчето Византион,
кое влегувало во државната и црковната провинција Тракија, со центар Ираклиј
(древниот Перинт).
Сосема природно, Вториот вселенски собор, свикан
во 381 г. во Константинопол, одлучил да го возвиши црковниот статус на Новиот
Рим. Меѓутоа, се покажало како компликација тоа што Константинопол кој бил
прогласен за главен град на империјата, не бил и катедра на диоцеза, ниту пак,
на провинција. Околните катедри од дамнини се потчинувале на нивните
митрополии, а тие – на нивните диоцези (области кои штотуку биле разграничени).
Затоа, Соборот не определил одредена област на јурисдикција за епископот на
новата престолнина, туку се ограничил на кратката фраза: „Епископот на
Константинопол да има предност по чест
после епископот на Рим, бидејќи овој град е Нов Рим“.
Во V-VI в. целата територија на Римската империја била поделена на сфери нa канонска јурисдикција на рамните по чин и независни една од друга архиепископии, чии статус се разликувал само според нивните почесни привилегии. Од нив за време на Јустинијан се издвоиле пет „вселенски патријаршиски престоли“: Рим, Константинопол, Антиохија, Ерусалим и Александрија.
Потоа, заради низа причини, предностите на Рим и Константинопол почнале да се толкуваат како да имаат посебна административна и судска димензија. Конкретно, Константинопол, кој останал единствена патријаршиска катедра на територијата на Византија, почнал да се нарекува «глава на црквите» и да претендира на право да се вмешува во внатрешните работи на другите патријаршии.
Суштински важно е дека „првенството по чест“ на Рим и Константинопол, утврдено од вселенските собори, се засновало исклучиво на политичка основа, односното канонот директно го посочува политичкиот статус на тие „царствени“ градови. Притоа, забележано е дека возвишувањето на Константинопол предизвикало негативна реакција кај постарите црковни центри: Рим, Александрија и Ефес.
Да потсетиме дека и
во времето на II и IV Вселенски собор, сите автокефални Цркви се наоѓале во и
на границите на Византиската империја. Но, во 1453 г. Византиската империја ќе падне пред турската опсада.
Константинопол веќе не е град на „царот и синклитот“. Освен тоа, не е ниту
главен град на Турција, а во 1930 година Цариград целосно ќе исчезне, и ќе биде
преименуван во Истанбул.
* * *
Ако се гледа од строго канонски аспект, освен што
е спорна титулата Вселенски, кревка е основата и на титулата
„Константинополски“. Обично епископите на православната црква се именувани по
главниот катедрален град во својата
област. А кога тој град ќе го смени своето име, соодветно се менува и титулата на
неговиот епископ. И ова начело било строго почитувано од древната Црква,
бидејќи е санкционирано од врховната власт на Вселенските собори. На пример,
Првиот Вселенски Собор во својот 7-ми канон во титулата на епископот на Ерусалимската
црква, не го споменува библиското име Ерусалим, туку новото име што му го дал
римскиот император Адријан (117-138), името Елија, а кога било обновено древното име на градот, била обновена и титулата
на неговиот епископ. На ист начин, VI Вселенски Собор го нарекува архиепископот на Кипар, „претстоител на Јустинијанопол“,
според името што на градот му го дал
Јустинијан II. И самиот константинополски епископ ја добил таа титула - константинополски,
дури откако неговиот катедрален град
Византион го добил новото име - Константинопол. Но, по 1923 година Цариград
веќе не постои, туку постои градот Истанбул, и ако сè уште се нарекува
Константинополски, тоа не е според правото, туку по милоста на другите
автокефални Цркви, кои не сакаат да ѝ го одземат историското име на оваа Црква,
кое потсетува на нејзиното славно минато.
* * *
Цариградската патријаршија претендира на
монополски права и по прашањето за доделување автокефалија. Ако каноните не ги
дефинираат јасно процедурите за доделување автокефалност, бидејќи во времето од
III до VIII век ова прашање не било меѓу првите на дневен ред, тогаш тие сосема
јасно го дефинираат правото на Соборите или Синодите на секоја Црква да
одлучуваат за нејзината организација. Каноните забрануваат мешање во нејзините
работи од страна на другите Цркви, исто како што забрануваат нивни активности
на нејзината територија.
Ако го земеме предвид вториот канон на II
Вселенски Собор, во него ќе видиме поделба на териториите на помесните цркви, забрана
за црквите да не се мешаат во работите на другите цркви и да не ги нарушуваат
нивните граници:
Овој канон, меѓудругото, вели: „Регионалните
епископи да не ја прошируваат својата власт врз црквите кои се надвор од
нивниот регион и да не ги смешуваат црквите: туку, според правилата,
Александрискиот епископ да управува само со египетските цркви; источните
епископи да началствуваат само Исток, ... исто така и епископите од регионот на
Азија, нека началствуваат само во Азија; епископите од Понт да ги надзираат
само работите во понтиската област, тракиските – само во Тракија. Без да бидат
поканети, епископите да не ги пречекоруваат границите на нивната област за
ракополагање или за какво било друго црковно уредување...“
Значи, помесните цркви имаат право самостојно да
даваат автокефалност, како без Вселенски собори, така и без пренесување на оваа
улога на Цариград. Откако првиот чекор ќе го направи конкретна помесна црква,
давајќи автокефалност на некој свој дел, автокефалноста на таа црква се
признава од полнотата на целиот православен свет. Tоа признавање и прифаќање на
некоја нова автокефална црква може да биде изразено и на Вселенски собор, или
едноставно, со посебни признавања од страна на црквите на нивната нова сестра.
Ова е целосно во согласност со соборната природа на Црквата.
* * *
Денес, Цариградската
црква се повикува на 28-от канон на Четвртиот Вселенски Собор во своите
претензии за канонска јурисдикција над православната дијаспора. Четвртиот собор
ги утврдува јурисдикциските права на архиепископот на Константинопол и наредува
тој да може да именува митрополити во областите на Азија, Понт и Тракија и
епископи меѓу варварските народи во спомнатите диоцези. Но, во врска со наводното исклучително право само
Цариградскиот патријарх да хиротонисува епископи „од варварските народи“,
текстот на правилото многу јасно ни укажува на неговото значење:
„Затоа, само митрополитите од областите на Понт, Азија и Тракија, а исто така и епископите на варварските народи во наведените области, да ги поставува Светиот престол на Светите Константинополски Цркви.“
Треба да се забележи
дека овој канон, иронично, не само што не му дава поголеми права на
цариградскиот архиепископ, туку ги намалува правата што тој очигледно ги имал
дотогаш. Со ова правило, цариградскиот архиепископ добива право да ракополага
само митрополити на тие три области, т.е. на Азија (област околу Ефес), Понт и
Тракија, додека само овие митрополити имаат право да ракополагаат епископи во
нив, а не цариградскиот патријарх.
Со ова се отфрлаат обидите на Цариградската
патријаршија да ја наметне својата власт над сите „варварски земји“ – како што
ги нарекува канонот - и целата православна дијаспора. Изразот „варварски народи“ од гореспомнатите
диоцези не дава никакви основи за проширување на црковната јурисдикција на
Константинопол врз целата православна дијаспора.
На сосема друго ниво проблемот преминал во XX в., по масовното преселување на паствата на Константинополската црква и откако Константинопол го изгубил статусот на престолнина. Лошата состојба во која се нашла патријаршијата, го принудува да прави своеволни толкувања на древните канонски норми. Бидејќи обезбедувањето на традиционалниот црковен статус за Константинопол станува сѐ потешко, Цариградската патријаршија сондира почва за проширување на своите овластувања до општо-православно ниво, со перспектива да се претвори во нешто како «православен Рим». За жал, веќе постојат отворени обиди и теолошки да се поткрепи и промовира новата теорија за Цариградскиот Патријарх како „прв без еднакви.“ Таквиот пристап неизбежно води кон метаморфоза на целата традиционална православна црковно-канонска традиција.
Архимандритот Софрониј Сахаров, кoj во 2019 г. е канонизиран за светител токму од Цариградската патријаршија, уште во средината на XX век, предупредувал дека Цариградскиот нео-папизам и зборувал за јавната тенденција „да се поткопа принципот на рамното достоинство на автокефалните Помесни Цркви.“ Неговите приврзаници тврдат дека Цариград има право на највисока апелациска инстанца во Вселенската Црква, заборавајќи ја вековната борба против посегнувањата на Рим по тоа право; заборавајќи дека токму тие и такви посегнувања од страна на Рим доведоа до големата и конечна поделба на Црквата во 1054 г.“.
Потенцирајќи дека Црквата не мисли и не верува така, отец Софрониј пишува: „Едната Црква, пред сѐ, е Света Црква... Божјото Единство и соединувањето на Црквите со Господ е извор на единството на Црквата. Црквата е една, затоа што има еден извор на Својата светост, и не може да не биде една поради Својата светост... Кога апостол Павле зборува за единството на Црквата, тој го поставува (единството) во зависност, не од потчинувањето на една управа, туку од причестувањето со едниот леб на Телото и Крвта Господови (1 Кор. 10, 14-17) и од возглавувањето на Црквата од едната Глава – Господ Исус Христос (Еф. 4, 15-16)
Текстовите од книгата на овој блог: https://rb.gy/6dnz2
Comments
Post a Comment