Географскиот локалитет и етничката припадност како фактори на канонската јурисдикција

Василије Враниќ ❈

Многу често може да се слушнат аргументи дека епископската јурисдикција во православието е дефинирана само со географскиот принцип. На пр., Григориј Папатомас, професор по канонско право на Институтот Св. Сергиј, во Париз, смета дека „критериумот што го дефинира некоe црковно тело е неговата локација“. Тоа никогаш не билa националностa, расата, културата или исповедањето“. Тука конкретно се спомнуваат посланијата на апостол Павле, кој ѝ се обраќа на „Божјата црква во Коринт“ (1 Кор 1, 2) или на „Црквата во Галатија“ (Гал 1, 2). (…)

Меѓутоа, се чини дека овој став не му придава доволно значење на фактот, дека апостолот им пишувал на живи луѓе од одредена географска област. Затоа, апостолот ѝ пишува на „Божјата црква“ – на собирот на живи луѓе, а не на географската област „Коринт“ или „Ефес“. Изолирана географска локација, без луѓето кои живеат во неа, е од второстепено значење за еклисиологијата. Народот ја сочинува Црквата Божја. Затоа, демографскиот момент има предност пред географската локација. Исто така, овде не треба да ја изгубиме од вид Христовата заповед до апостолите, која го утврдува принципот на мисионерско-пастирската работа на Црквата: „Одете и научете ги сите народи, крштавајќи ги во името на Отецот, и Синот, и Светиот Дух, и учејќи ги да пазат сè што сум ви заповедал; и ете, Јас сум со вас преку сите дни до свршетокот на светот. “ (Мт 28, 19-20). Затоа, воспоставувајќи го принципот на мисионерска дејност, самиот Христос не поставува географски параметри.

Заговорниците на географската припадност како единствен меродавен принцип за одредување на канонската јурисдикција, својот став го оправдуваат со аргументот дека црковната хиерархиска власт на тој начин била одредувана уште од апостолското време. Имено, тие сметаат дека тоа што апостол Павле им пишувал на Црквите на одредено географско подрачје, значи дека хиерархиската структура е одредена со географските граници.

Неспорно е дека географскиот локалитет има голема улога во одредувањето на јурисдикциската власт на епископот. Тоа се гледа и од фактот дека секој епископ носи одреден географски локалитет во својата титула, која ја добива при неговото поставување. Исто така, ракополагањата на свештената хиерархија не се без назначувања, кои по природата на нештата се поврзани со географски локации. Ваквиот јурисдикциски поредок има свои добри страни – овозможува поефикасна пастирска служба и го минимизира ризикот од конфликт што би произлегол од преклопување на јурисдикциските власти. Сепак, сведувањето на канонската јурисдикција на исклучиво географски принцип, во голема мерка го осиромашува спектарот на мисионерската активност на Црквата. Природно е да се претпостави дека културната блискост на хиерархијата со паствата ја унапредува проникливоста на мисионерската порака. Мисионерските искуства од последните неколку векови укажуваат дека најуспешниот начин на пренесување на христијанската порака е нејзината инкултурација, која најдобро може да ја спроведат оние што припаѓаат на народот кој е предмет на мисионарењето. На пр., некои христијански мисионери, разговарајќи со луѓе од одредени делови на Индија, наишле на културна препрека и на бариера со јазикот на символите. Набргу сфатиле дека стандардната мисионерска реторика мора да се прилагоди на културата на луѓето на кои се обидуваат да им ја пренесат христијанската порака, ако сакаат да успеат во својата мисија. Симболиката и аналогиите што ги користеле не биле разбирливи за луѓето. Така, на пример, споредбата на Христос со „Сонце на правдата“ наишла на отпор и недоразбирање. Додека на повеќето места во светот Сонцето претставува извор на живот, во одредени тропски региони на Индија, Сонцето е поврзано со смрт и пустош, поради интензитетот на сјајот и топлината. Затоа, дури откако мисионерите ја адаптирале својата порака на културниот контекст на теренот, забележале одреден успех.[1] Слични примери од мисионерското искуство на православните мисионери во Латинска Америка, сведочат дека инкултурацијата на мисионерската порака е важен фактор за успех. Природно, par excellence инкултурација на мисионерската порака вршат самите припадници на народот кон кој се извршува мисијата, бидејќи како членови на народот тие имаат предност заради блиското познавање на сите општествени и културни особености на тој народ, и можат да ја приспособат мисионерската порака на околностите. Многу помесни Цркви, следејќи ги преселбите на своите сонародници, воспоставиле своја хиерархиска структура надвор од нивните традиционални канонски граници. Во САД има неколку милиони православни верници. Иако голем број преминале во православието од други христијански заедници, мнозинството верници се иселеници од традиционалните области на помесните православни цркви. Во моментот, постојат случаи во Америка, каде што неколку канонски епископи дејствуваат на релативно мал географски простор.[2]

На пр., во Чикаго, има српски, грчки, романски, украински, руски (задграничната јурисдикција) епископи и епископ на Американската православна црква. Сè почесто се слушаат протести дека ваквата состојба е несоодветна и против канонскиот поредок, бидејќи го нарушува интегритетот на географскиот простор како јурисдикциски принцип. Овој принцип налага дека во еден град може да претседава само еден епископ, а тоа е дефинирано со осмиот канон на Првиот вселенски собор.[3]

На ниво на локалните црковни општини, концентрацијата на власта во еден извор е древен принцип на управување во Православната црква. Овој принцип бил дефиниран одамна пред Првиот вселенски собор – уште на крајот на I век – од св. Игнатиј Богоносец.[4] Потврда дека овој принцип заживеал во Црквата се наоѓа и во преписката на папата Корнилиј со св. Кипријан Картагински (половина на III век), кој вели: „Бидејќи не забораваме дека Бог е еден, еден е и Христос Господ, Кого го исповедаме, еден [е и] Светиот Дух, [така и] еден епископ во соборната Црква треба да биде управител.“[5]

Умножувањето на присуството на епископите во иста географска област се карактеризира како аномалија или дури и како нередовна состојба, која мора да се поправи, за да се воспостави добриот, вековен канонски поредок.[6] Овој став посебно се потенцира кога станува збор за канонската јурисдикциска состојба во Северна Америка.

Сепак, сложеноста на ситуацијата исклучува поедноставени решенија и бара појаснување и редефинирање. Канонската традиција, секако, тесно ја поврзува епископската јурисдикција со географска област. Како што спомнавме, секое свештено лице е ракоположено за служба во одредена црковна заедница според канонскиот принцип на Халкидонскиот собор, дека не постои валидно ракополагање „без назначување“.[7] Во случај на епископи кои вршат и административна должност со управување и надгледување на повеќе помесни црковни заедници, нивната јурисдикциска власт е определена со нивната титула. А, кога станува збор за географскиот принцип, морa да се спомне дека неговата цел е да се спречи преклопување на канонската јурисдикција на епископската власт. Ваквите преклопувања, секако, би довеле до нередовна ситуација и голема забуна меѓу паствата. Но, во случајот со Северна Америка, целта и суштината на географскиот принцип на канонска јурисдикција не е нарушена. Имено, иако неколку епископи дејствуваат на ист географски простор, меѓу нив не доаѓа до преклопување на јурисдикцијата, бидејќи секој од нив има своја јасно дефинирана паства, коja се самодефинира со етничката припадност.

Затоа, православните Грци имаат свој епископ, Романците имаат свој, Србите имаат свој, (Македонците – свој) итн. Значи, покрај географскиот принцип на јурисдикција, неопходно е да се констатира и етничкиот принцип. (…)

Присуството на етничката припадност како принцип на православната јурисдикција е поткрепено и со канонското право на Православната црква. Канон 34 на Светите Апостоли заповеда: „Епископите на секој народ (έχάστου έθνους, singularium gentium) нека го знаат првиот меѓу нив“. Затоа, секој етнос, секој народ треба да има свои црковни управители кои ќе го изберат својот прв архијереј, т.е. првиот меѓу нив.[8] (…)

Историска потврда за постоењето на етнички епископи се наоѓа и во 28-от канон на Четвртиот Вселенски Собор. Имено, канонот се надоврзува на одлуката на Вториот вселенски собор (3. канон) со која цариградскиот архиепископ добива еднакви права на првенство со архиепископот на Рим, бидејќи со преместувањето на главниот град на империјата во 330 г., Константинопол станал „Нов Рим“, т.е. седиште на императорот и на Сенатот.[9] Четвртиот собор ги утврдува јурисдикциските права на архиепископот на Константинопол и наредува тој да може да именува митрополити во областите на Азија, Понт и Тракија и епископи меѓу варварските народи[10] во спомнатите диоцези. Денес, Цариградската црква се повикува на 28-от канон на Четвртиот Вселенски Собор во своите претензии за канонска јурисдикција над православната дијаспора. Иронично, треба да се забележи дека овој канон, не само што не му дава поголеми права на цариградскиот архиепископ, туку ги намалува правата што тој очигледно ги имал дотогаш. Со ова правило, цариградскиот архиепископ добива право да ракополага само митрополити (т.е. поглавари) на тие три области, т.е. на Азија, Понт и Тракија (…τοὺς τῆς πούρῆς καὶ τῆς ασιανῆς καὶ τῆς θρᾳκικῆς τοιμέσεως μητροπολίτας εἰνυς, ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκοπους τῶν προειρημένων τοιμόνης, χειροτονεῖσθαι, μόνον προειρημένων τοιμόνης, χειροτονεῖσθαι ὑπὸ τοῦ προειρημένου ἁγιωτάτου θρόνου…), додека само овие митрополити имаат право да ракополагаат епископи во нив, а не цариградскиот патријарх.

Јован Зонара, во толкувањето на 28-то правило на Халкидонскиот собор, сведочи дека со одлуката на Соборот е утврдено дека цариградскиот архиепископ не може да ракополага епископи во гореспоменатите митрополии, бидејќи тоа право им припаѓа на обласните митрополити, туку тој можел само да ракополага митрополити за горенаведените области, и тоа не по сопствена волја, туку морало да постапува во согласност со волјата на локалниот собор на соодветните области. Затоа, по извршениот избор на локалниот собор, синодалниот акт со записникот од изборот бил проследуван до цариградскиот архиепископ, а откако тој ќе ги прегледал и ќе утврдел дека се во ред, дури потоа пристапувал кон потврдување и поставување.[11]

Што се однесува до неромејските народи кои живееле на канонскиот простор на ново-воспоставената јурисдикција на Цариградската патријаршија, т.е. на простор каде што веќе постоела хиерархиска јурисдикција меѓу ромејското население, 28-то халкидонско правило му дава право на цариградскиот архиепископ да поставува епископи (ἔτι δὲ καὶ τοὺς ἐν τοῖς βαρβαρικοῖς ἐπισκόπους τῶν προειρημένων διοικήσεων, χειροτονεῖσθαι ὑπὸ τοῦ προειρημένου ἁγιωτάτου θρόνου). Затоа, бидејќи нехеленските народи имале свои епископи на географскиот простор каде што веќе постоела канонска хиерархија, потчинета на локалните митрополити (на пр., епископот на Ефес бил архијереј азиски, епископот на Кесарија имал јурисдикција над понтската диоцеза, додека епископ на Ираклија бил тракискиот митрополит),[12] правилото сведочи за постоење на етничката припадност како јурисдикциски принцип уште во V век, и како што видовме, не само што не ја забранува оваа припадност, туку ја воведува етничноста во канонското право како важна категорија на црковната управа.

Слично сведоштво наоѓаме и кај Кирил Скитополски, кој сведочи дека во VI век, ерусалимскиот архиепископ поставил епископ за крстените Сарацени од нивниот народ, иако тие живееле во близина на некој манастир во Палестина, кој веќе имал воспоставена хиерархиска управа.[13] Според сведочењето на Кирил Скитополски, Јувеналиј Ерусалимски назначува извесен Петар[14], поранешен старешина на Сарацените, за нивни епископ, затоа што „тој бил најспособен да ги привлече душите кон спасение“ (Vita Euthymii 25, 5).[15] Сарацените се населиле во близина на манастирот Св. Евтимиј, и би било разбирливо по нивното покрстување да бидат под јурисдикција на истата хиерархиска власт под која бил и самиот манастир, но св. Евтимиј, заради ефикасност на мисионерската служба меѓу Сарацените, му препорачува на Јувеналиј Ерусалимски да им постави епископ од нивниот народ. Неопходно е да се напомне дека дури тие сараценски епископи биле полноправни учесници на Четвртиот (Халкидонски) вселенски собор. Во списокот на потписници на собранискиот записник, на 334. место се наоѓа и името на извесен „Евстатиј [епископ] на Сараценскиот народ“ (Εὐσταθίου ἔθνους Σαρακηνῶν).[16]

Исто така, во VII век, за време на владеењето на императорот Јустинијан II, кипарските градови Саламина, Курион и Пафос потпаднале под власта на Сарацените. На предлог од царот, а за да се спасат од прогонот на освојувачите, црковните власти со народот се преселиле во Хелеспонт, во близина на градот Кизик. Пребеганите Кипарци таму основале населба под името Нова Јустинијана (Νέα ᾽Ιουστινιανη). Оттогаш, кипарскиот архиепископ во својата титула го носи и името на овој град. Наместо да се потчинат на постоечката хиерархиска структура на таа област, на новодојденците им било дозволено да го задржат своето хиерархиско устројство.[17] Освен тоа, 39-то правило на Трулскиот собор (692 г.) утврдило дека кипарскиот архиепископ, не само што може да го задржи достоинството што го имал во Саламина, туку со соборска одлука му е потчинета и постоечката автономна хиерархиска структура на областа на градот Кизик. Оваа одлука има посебно значење, ако се земе предвид дека Кизик бил митрополија на Хелеспонт под јурисдикциско влијание на Константинопол.[18] Значи, кипарскиот народ,[19] иако се преселил во друга географска област, сè уште ги задржува своите карактеристики. Колку и да биле мали тие карактеристики во споредба со елинското население на Хелеспонт, тие биле доволни за да им помогнат на кипарските бегалци да го зачуваат својот идентитет и паметење на својата татковина и во догледно време, да се вратат во својата татковина.[20]

 

Избор од: https://shorturl.at/lMP01

Превод: протојереј Антониј Петрушевски

---

[1] Види: Stephen B. Bevans, Models of Contextual Theology (Maryknoll, NY: Orbis, 1997), XIX.

[2] Според сведоштвото на Митрополитот Филип од Антиохиската Патријаршија, во Њујорк има десет канонски епископи, а во Париз шест. Види: Metropolitan Philip (Saliba), Metropolitan Philip's Address to the 48th Archdiocesan Convention General Assembly, http://www.antiochian.org/node/17070, пристапено на 14.6.2023 г.

[3] Mansi II, 672: „ίνα μη τή πόλει δύο επίσκοποι ώσιν“ (да не бидат два епископа во еден град). Исто така, види: Norman P. Tanner, Decrees of the Ecumenical Councils (vol. 1. London : Sheed & Ward; Washington, DC : Georgetown University Press, 1990), 10. Во превод на српски: епископ Никодим (Милаш), Правила Православне Цркве с Тумачењима (Том 1, Нови Сад: Наклада књижаре А. Пајевића, 1895), 201.

[4] До Филаделфијците 4, 1: „Σπουδάσατε ούν μιά εύχαριστία χρησθαι• μία γάρ σαρξ του κυρίου ημών Ίησοϋ Χριστού, καί εν ποτήριον εις ένωσιν του αίματος αύτου• έ'ν θυσιαστήριον, ώς εις επίσκοπος, άμα τώ πρεσβυτερίω καί διακόνοις, τοίς συνδούλοις μου• ίνα ο εάν πράσσητε, κατά θεόν πράσσητε.“ (Внимавајте, значи, да бидете причесници на една Евхаристија, зашто едно е телото на Господ наш Исус Христос, и една е чашата за единството во Неговата крв; еден е жртвеникот, како што и еден е епископот со презвитерскиот чин и со ѓаконите – моите сослужители; за сѐ што правите, да правите според Бога. [истакнатото е на авторот]). За критички текст види: Michael W. Holmes (ed.), The Apostolic Fathers (Grand Rapids, MI: Baker Books, 2007), 178.

[5] Cornelius, ep. Rom., Ep. „Quantam sollicitudinem“ ad Cyprianum ep. Carthag.: „Nec [enim] ignoramus unum Deum omnipotentem esse, unum quoque [et unum] Christum esse Dominum, quem confessi sumus, unum Spiritum Sanctum, unum episcopum in catholica [Ecclesia] esse debere praepositum.“ Види: Henricus Denzinger, Enchiridion Symbolorum, Definitionum et Declarationum de Rebus Fidei et Morum (Barcione, Friburgi Brisgoviae, Romae: Herder, 1976), 46.

[6] Види: Demetrios Constantelos, „The Orthodox Diaspora: Canonical and Ecclesiological Perspective“, The Greek Orthodox Theological Review 24:2-3 (1979), 202; Епископ Атанасије (Јевтић), Свештени Канони Цркве (Београд: Братство Св. Симеона Мироточивог, 2005), 73, фуснота 23.

[7] Канон 6. на Четвртиот вселенски собор јасно наложува: „Μηδένα άπολελυμένως χειροτονεΐσθαι....εί μη ίδικώς έν εκκλησία πόλεως η κώμης ή μαρτυρίω ή μοναστηρίω ό χειροτονούμενος έπικηρύττοιτο.“ (Без назначување не треба да биде ракополаган никој... ако ракоположениот не е точно определен или за еден град, или село, или за маченички храм, или за манастир.) Види: N. P. Tanner, Decrees I, 90.

Н. Милаш дава идиоматски превод, кој појасно ја отсликува намерата на Соборот: „Без назначување не треба да се ракополага никој, ... туку ракоположениот мора да биде точно определен или за една градска црква, или за селска, или за маченички храм, или за манастир.“ [нагласено од авторот] - Правила I, 340.

[8] Грчкиот збор έθνος има повеќе значења. Сепак, во патристичкиот период овој збор најчесто означувал народ, етничка припадност - сп. Geoffrey W. H. Lampe, A Patristic Greek Lexicon (Oxford: Clarendon Press, 1961), 407.

[9] Mansi VII, 369-371 (J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima Collectio, Florentiae, 1762): „Πανταχου τοίς τών άγίων πατέρων οροις έπόμενοι, καί τον άρτίως άναγνωσθέντα κανόνα τών έκατον πεντήκοντα θεοφιλεστάτων επισκόπων, τών συναχθέντων έπί του της εύσεβους μνήμης μεγάλου Θεοδοσίου, του γενομένου βασιλέως, εν τή βασιλίδι Κωνσταντινουπόλει νέα Ρώμη, γνωρίζοντες, τά αύτά καί ήμεΐς όρίζομέν τε καί ψηφιζόμεθα περί τών πρεσ βείων της άγιωτάτης εκκλησίας της αύτης Κωνσταντινουπόλεως νέας 'Ρώμης. Καί γάρ τώ θρόνω της πρεσβυτέρας Ρώμης διά το βασιλεύειν την πόλιν εκείνην οί πατέρες εικότως άποδεδώκασι τά πρεσβεία καί τώ αύτώ σκοπώ κινούμενοι οί έκατον πεντήκοντα θεοφιλέστατοι επίσκοποι, τά ίσα πρεσβεία απένειμαν τώ τώ της νέας Ρώμης άγιωτάτω θρόνω, εύλόγως κρίναντες, την βασιλεία καί συγκλήτω τιμηθείσαν πόλιν καί τών ίσων άπολαύουσαν πρεσβείων τή πρεσβυτέρα βασιλίδι Ρώμη, καί εν τοίς εκκλησιαστικούς ώς εκείνην μεγαλύνεσθαι πράγμασι, δευτέραν μετ’ εκείνην ύπάρχουσαν καί ώστε τούς της ποντικής καί της ασιανης καί της θρακικης διοικήσεως μητροπολίτας μόνους, ετι δε καί τούς εν τοίς βαρβαρικοίς επισκόπους τών προειρημένων διοικήσεων, χειροτονείσθαι ύπο του προειρημένου άγιωτάτου θρόνου της κατά Κωνσταντινούπολιν άγιωτάτης εκκλησίας δηλαδη έκάστου μητροπολίτου τών προειρημένων διοικήσεων μετά τών της επαρχίασ επισκόπων χειροτονουντος τους της επαρχίας επισκόπους, καθώς τοίς θείοις κανόσι διηγόρευται χειροτονείσθαι δέ, καθώς είρηται, τούς μητροπολίτας τών προειρημένων διοικήσεων παρά του Κωνσταντινουπόλεως άρχιεπισκόπου, ψηφισμάτων συμφώνων κατά το εθος γινομένων καί επ’ αύτον άναφερομένων.“. Види и: N. P. Tanner, Decrees I, 99-100. и Н. Милаш, Правила I, 390-9.

[10] Види го коментарот на Јован Зонара на ова правило во Γεώργιος Αλέξανδρος ΡάΛΛης и Μιχαήλ Πότλης, Σύνταγμα των θείον και ίερων κανώνων (τόμ. 2. Άθήνισιν, 1852), 283. Така мисли и Матија Властар во Алфавитска Синтагма, слово Е, глава 2 - Γ. А. Ράλλης и Μ. Πότλης, Σύνταγμα 6, 257.

[11] Види: Γ. Ά. Ράλλης и Μ. Πότλης, Σύνταγμα 2, 283; Eduardus Swartz, Acta Conciliorum Oecumenicorum (tom. II, vol. 1, pars 3. Berolini et Lipsiae: Walter de Gruyter & Co., 1935), 99. и Н. Милаш, Правила I, 398-99.

Треба само да се сетиме на интервенцијата на Св. Јован Златоуст и неговите наследници на цариградскиот престол во Азиската област, па рестриктивната природа на 28. правило станува очигледна. Види: Photius, Bibliotheque (tome 1), Rene Henry (ур.). Paris: Societe d'edition Les Belles lettres, 1959), cod. 59. Како секундарна студија види: Н. Милаш, Правила I, 398-99, Peter L'Huilier, The Church of the Ancient Councils (Crestwood, NY: SVS Press, 2000), 268ff. и Gilbert Dagron, Naissance d'une capitale: Constantinople etses institutions de 330 a 451 (Bibliotheque Byzantine 7. Paris: Presses Universitaires de France, 1974), 478.

[12] Сергеј Тројицки, „Црквена јурисдикција над православном дијаспором“, Изабране студије из Црквеног права (Београд: Гимназија у Смедереву, 2008), 56-8. Peter L'Huillier, The Church of the Ancient Councils (Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press, 2000), 275-78.

[13] Види: Frank R. Trombley, Hellenic Religion and Christianization c. 370-529 (Leiden: E. J. Brill, 1995), 172.

[14] За епископот Петар Сараценски се знае малку. Пред крштението бил познат под името Aspebetus, што веројатно доаѓа од сасанидскиот збор spahbedh, т.е. војсководец. Сп. F. R. Trombley, Hellenic Religion, 167.

[15] Cyril of Scythopolis, Lives of the Monks of Palestine (Cistercian Studies 114. Kalamazoo, MI: Cistercian Publications, 1991), 20. Критички текст има во Eduard Schwartz, „Vita Euthymii“ Kyrillos von Scythopolis (Texte und Untersuchungen 49/2. Leipzig: 1939.), 25.

[16] АСО 2.1.3. [347] 151; 2.1.1.64; 2.1.3.77, 92, 138, etc.

[17] Види: Constantine VII Porphyrogenitus, De administrando imperio 47 (Gyula Moravczik и R. J. H. Jenkins (ур.). Washington, DC: Dumbarton Oaks, 2006), 224. Такође види: Karl Joseph Hefele, A History of the Councils of the Church (vol. 5. Edinburgh: T&T Clark, 1896), 229; Еп. Атанасије Јевтић, Свештени Канони Цркве (Београд: СПЦ, 2005), 162.

[18] Ова влијание на Цариград се гледа и од еден инцидент, кога во V век цариградскиот архиепископ Сисиниј се обидел да го постави Прокло (подоцна архиепископ Цариградски) за епископ на Кизик. Меѓутоа, народот на Кизик не го прифатил неговото поставување, па Прокло не бил востоличен, ниту го презел управувањето со таа катедра. Но, од оваа епизода се гледа дека Кизик бил под управа на Цариградскиот архиепископ. Види: Socrates, HE 7:28 (PG 67, 821); Gilbert Dagron, Naissance d'une capitale: Constantinople et ses institutions de 330 a 451 (Paris: Presses Universitaires de France, 1984), 461-73; Patricia Karlin-Hayter, „Activity of the Bishop of Constantinople outside his Paroikia between 381 and 451“, кај John Chrysostomides (ур.), Kathegetria: Essays Presented to Joan Hussey on Her 80th Birthday (Athens: Porphyrogenitus, 1988), 179-210; Stanley L. Greenslade, „Sede Vacante Procedure in the Early Church“, Journal of Theological Studies 12 (1961), 210-26.

[19] Овде може да се постави прашањето, дали може Кипарците да се сметаат за етничка група, различна од населението на Хелеспонт? Бидејќи во овој труд предмет на дискусија е феноменот на современата етнија како принцип на канонската јурисдикција, ако ја прифатиме гореспомнатата современа дефиниција на етнија, тогаш секако, може да речеме дека прогонетите Кипарци претставуваат етничка група.

[20] Ова прогонство траело само неколку години, па по ослободувањето на Кипар од сараценското ропство, Кипарците го напуштитле Хелеспонт и се вратили дома. Види: Constantine VII Porphyrogenitus, De administrando imperio 47 (Gyula Moravczik и R. J. H. Jenkins (ур.). Washington, DC: Dumbarton Oaks, 2006), 224. Види и: Karl Joseph Hefele, A History of the Councils of the Church (vol. 5. Edinburgh: T&T Clark, 1896), 229ff.