Разбирањето на „вселенскоста“ во православната традиција

Книгата „Првенството на Константинопол. Факти против митови“, е посветена на проблемот на современите меѓуцрковни односи. Автор е историчарот - византинист Павел В. Кузенков.

Павел Владимирович Кузенков дипломирал на Московскиот државен технички универзитет Н.Е. Бауман, во 1992 г. Од 1993 до 1999 г. студирал на Историско-филолошкиот факултет на Рускиот православен универзитет (институт) Св. Јован Богослов и се здобил со квалификација „Историчар. Предавач“.  Од 1998 до 2006 г. работел во Црковниот научен центар Православна Енциклопедија. Во 2000–2006 г. предавал на Православниот хуманитарен универзитет Свети Тихон (ПСТГУ) на историскиот и на теолошкиот факултет, предавал историјата на Византија и историја на древната Црква. Во 2006 г., на Институтот за општа историја на Руската академија на науките, ја одбранил кандидатската дисертација на тема: „Христијански хронолошки системи“.

Област на научни интереси: историска хронологија, византиска хронографија, историја на Византија, руско-византиски врски, црковна историја, односите меѓу Црквата и државата, древноисточните (нехалкидонските) цркви. (Подетална биографија на линкот.)

Авторот на книгата е Русин и книгата е напишана на руски јазик, но тоа не значи дека нејзината содржина е некакво еднострано, „руско толкување“ на каноните. За жал, во поново време се појавува - не би рекле грчко - туку, ново, изменето толкување на еклисологијата. Имено, во Константинополската патријаршија се прави обид теолошки да се заснова теорија за  Константинополскиот патријарх како „прв без еднакви“:

• The Ecumenical Patriarch: First without equals, by Metropolitan Elpidophoros (Lambriniadis) of Bursa
• Первый без равных. Ответ Константинопольского Патриархата на документ о первенстве, принятый в Московском Патриархате

За читателите на Тавор ќе ги објавиме текстовите од книгата „Првенството на Константинопол. Факти против митови“, затоа што нудат увид во црковната древност и канонското право и ни овозможуваат да добиеме јасна претстава за различните толкувања на термините како на пр.: вселенскост, првенство, пентархија, диптиси, во теологијата на Константинополската патријаршија и во изворната теологијата на Црквата. Во денешната реалност, книгата на П.В. Кузенков е особено значајна, затоа што е разбирлива за широк круг читатели и истовремено, претставува професионално објаснување на појавите на современиот црковен живот.

---

Неодамнешните случувања околу Православната Црква ги поставија на прв план, не само во внатре-црковните, туку и во широко-општествените дискусии, прашањата за православната еклисиологија и канонското право. Сега веќе никој не треба да се сомнева во фактот дека политиката на Константинополската патријаршија за деформирање на системот создаден и утврден во текот на илјадагодишната православна традиција на системот за црковно управување – има смислен карактер и сите дејства во тој правец, почнувајќи од Критскиот Собор во 2016 г. и завршувајќи со вмешувањето без преседан во работите на Московската патријаршија во Украина – се внимателно премерени и испланирани порано. Во тие услови, многу важно е да се опише генезисот, развојот и внатрешната содржина на најважните во православната традиција поими и институции, таквите како „Помесна црква“, „соборност“, „католичност“, „првенство“ итн. Во текот на овој текст ќе може да се види историјата на настанување и развојот на еден од клучните термини во православната еклисиолошка традиција, на поимот „вселенски“ (οικουμενικός).

Вселенски = општоимперијален

Грчкиот збор „икумена“ (οικουμένη) буквално означува „населена [земја]“ (оттука и словенскиот збор „вселена“). Притоа, уште во Антиката, со тој збор се нарекувала областа каде што била распространета грчката цивилизација, наспроти варварските области^[1]; а во римско време овој термин имал политички контекст – како синоним на Римската империја^[2].

За понатамошните анализирања, особено важно е дека зборот „вселена“ се употребувал во Новиот Завет токму во последното значење. Кај апостол Лука во Евангелието и Делата апостолски (Лука 2, 1^[3] и Дела 17, 6^[4]; 24, 5^[5]). Раширеното значење на поимот „икумена“ како империја било применувањето на овој термин од апостол Павле за означување на главната надеж на христијанската вера – идното Божјо Царство (Евр. 2, 5^[6]). Во светоотечката епоха употребувањето на зборот „икумена“ било двојно: тој можел да ја означува и целата земјина топка,^[7] и Римската империја^[8]. Втората варијанта е карактеристична за официјалните текстови кои ги изразувале претензиите на императорите за власт со универзален карактер.

Вселенскиот собор – собор на епископите од империјата

Во црковна употреба, зборот „вселенски“ првенствено го означува соборот на епископи кој е свикан од императорот Константин Велики во Никеја, во 325 г. Важно е да се забележи дека, од географски аспект, Никејскиот Собор, познат како Прв вселенски собор, бил општоимперијален. Тој бил свикан со императорски указ како советување на епископите од империјата за разгледување на внатрешните државни црковни проблеми.

Прерогативите на императорската власт во сферата на сакралното може да бидат изведени од паганската римска правна традиција: свештените работи и духовништвото се однесуваат на сферата на јавното право, како што пишува во „Институцијата“ на Улпијан, која Јустинијан ја вклучил во првата книга „Дигест“^[9]. Иако, според тнр. Lex Regia на Веспазијан, која влегла во истата „Дигест“, императорот од народот ги добивал сите права на врвна граѓанска власт, под негова грижа биле и религиозните прашања. Се разбира, во христијанската епоха правата на императорот во таа област биле ограничени – по многу болна адаптација – на јавната сфера и на црковните канони. Но, идејата дека Вселенските Собори се свикувале од граѓанската власт со граѓански цели (грижа за еднодушноста на народот, општествениот мир, благосостојбата на државата, победи во војните итн.) како црвена нишка минува низ императорските закони (сакри) за свикување на епископите^[10].

Дури подоцна, откако, според мерката на примање на соборните решенија во другите Помесни цркви, надвор од Римската империја, неговиот статус и статусот на следните Вселенските собори, бил разбиран како општо-христијански. Процедурата за донесување на одлуките на Вселенските Собори, исто така е необична: никејските правила биле прифатени во Персиската црква на Исток во 410 г., на соборот во Вех-Ардашир, кој бил свикан, што е карактеристично, од шаханшахот Јездигерд I. На таков начин, овој собор е аналогија на Вселенски Собор на територијата на Сасанидскиот Иран, со таа разлика што е свикан, не од огласен христијанин, туку од зороастриец.

Вселенскиот Собор никогаш не бил свикуван како највисок огран на црковното управување. Неговите задачи секогаш биле крајно конкретни: побивање на лажните еретички учења и формулирање на догмите, од една страна, и решавањето на актуелни канонски прашања – од друга. Притоа, важно е да се напомне: иако правилата од Вселенскиот собор разумно се претставуваат како основа на канонската традиција на Православието, Вселенскиот Собор не е ни единствен, ни принципиелно посебен извор на црковното право. Во „Книгата правила“ се вклучени и авторитетни определби од светите отци, одлуки на помесните собори и толкувања на црковни научници – канонисти. Така, Вселенските собори само спаѓаат во општиот широк круг на православната правна традиција, но никако не ја исцрпуваат.

Принципиелно се важни формулите во кои Вселенските собори се повикуваат еден на друг: во нив се зборува, не за одлуките на соборите како особени црковни институции, туку за одлуките на епископите кои учествувале во нив. Така, на прв поглед, незначителен детал покажува дека соборските одлуки не биле восприемани во формално-институционален контекст, туку како едногласни одлуки на архијереите кои се обединети со едномислие во Светиот Дух.

Треба особено да се забележи дека не постојат никакви догматски или канонски определби за статусот, карактерот и формата на Вселенскиот Собор. Уште повеќе, во историјата не еднаш имало собори кои се свикувале и работеле под името вселенски, но подоцна црковната традиција ги определила како лажни собори и нивните одлуки се осудувале како еретички. Поради тоа, догматската непогрешливост на одлуките кои биле донесени на соборите, влијае на тоа, дали православните ќе го признаат соборот како Вселенски. И некои општо-империјални собори, кои биле свикани и се самоопределиле како „вселенски“, подоцна не добиле рецепција како такви од страна на полнотата на Црквата.

Напоредно со распространувањето на терминот „Вселенски Собор“, на Запад се појавил поимот „Вселенска Црква“ (лат. Ecclesia universalis). Притоа папите, почнувајќи од V век, засилено го потенцирале вторичниот карактер на којбило собор, дури и на Вселенските, во однос на катедрата на апостол Петар, која била „првенствувачка“ во Вселенската Црква^[11].

Вселенските престоли – пентархијата на патријаршиите на империјата

Терминот „вселенски“ за архијерејските престоли почнал да се употребува по повеќе од сто години од одржувањето на Првиот вселенски собор. Во 449 г., на Вториот Ефески („Разбојнички“) собор, епископот Олимпиј Евазки, од Ефеската митрополија, се обратил кон Патријархот Диоскор како кон „Вселенски архиепископ на големиот град Александрија“^[12]. Ефеската црква во тоа време се трудела – не без успех – со помош на Александрија да ја заштити својата независност од Константинопол, затоа обраќањето на Олимпиј може да се нарече како помпезно. Притоа, самото употребување на терминот „вселенски“, во дадениот контекст јасно сведочи дека уште во тоа време неговото значење било јасно и подразбирало некој особен статус на архијереј, притоа не исклучителен статус. Во жалбите на самиот Диоскор, испратени до Рим, александриските клирици Теодор, Исхирион и Атанасиј го величаат папата Лав Велики како „Најсвет и најблажен Вселенски Архиепископ и Патријарх на великиот Рим“^[13]. Така, во црковната политика од V век, титулата „вселенски“ – сѐ уште неформално – укажувал на особено значење на архијерејот, на неговиот општо црковен авторитет. Очевидно е дека таквото разбирање на терминот „οικουμενικός“ било можно само во неговиот сооднос со политичкото употребување во смисла на „општо-империјален“.

Во VI век, епитетот „вселенски“ се појавува во титулирањето на Константинополските патријарси. Првпат тој е фиксиран во указ на Јустинијан од 530 г., адресиран до „Епифаниј, архиепископот на среќниот град и Вселенски патријарх“^[14]. Овој законски документ е интересен и по тоа што катедрата на Епифаниј се именува како „најсвета Велика Црква на овој среќен град, наша и сеопшта мајка, која е глава на сите останати“^[15].

Притоа, тие помпезни фрази не смеат да воведуваат во заблуда. Како прво, титулата „вселенски“ овде се употребува не како нешто ново, туку како дежурен церемонијален израз. Како второ, првенството на Константинопол никогаш не се сфаќало како апсолутно. Самиот Јустинијан го зафиксирал тоа во закон од 545 г. (131 новела), каде е решено, во точен сооднос со одлуките од II и IV вселенски собор, дека „најсветиот папа на постариот Рим е прв од сите јереи, а блажениот архиепископ на Константинопол, на Новиот Рим, го зазема второто место по најсветиот апостолски престол на постариот Рим, но се почитува над сите други“^[16].

Но, најважен документ за концептуално разбирање на системот на црковно уредување, разработен во римското право за време на Јустинијан, е 109-та новела од 541 г. Во неа се содржи следниот пасус: „Еретици – и тие ги нарекле, и ние ги нарекуваме сите кои припаѓаат кон различните ереси... и воопшто сите кои не се членови на Светата Божја соборна и апостолска црква, во која се сите свети патријарси од целата вселена – од западниот Рим, и од овој царски град, и од Александрија, и од Теупол (Антиохија – заб. на авт.), и од Ерусалим и сите потчинети на нив преосветени епископи – кои согласно ги исповедаат апостолската вера и преданието^[17].

Фактички, овде го имаме искажан expressis verbis, принципот на „вселенска“ црковност, кој многупати се сретнува во разни форми, како пред, така и по Јустинијан. Тој принцип органски ги обединува концептите на Вселенскиот собор и на петте вселенски патријаршиски престоли: првиот претставува вонредно собрание, а во времето на неговото одржување, осудувањето на ересите и возгласувањето на апостолската вера и предание го извршуваат петте најстари епископи на „вселената“, т.е. на империјата. Статусот на членовите на таа пентархија е државен, а не црковен, затоа што покрај петте патријарси постојат и други автокефални цркви, како на пр.: Кипарската, или Јустинијата Прва – која ја создал самиот Јустинијан. Но и тие престоли, кои се самостојни од гледна точка на каноните, се вклучени во бројот на потчинети на пентархијата во државното гледиште на „вселенскоста“. Што се однесува до црквите кои се надвор од границите на империјата – во Иран, Грузија, Ерменија, Етиопија – нивните црковни организации никогаш не биле гледани како вклучени во „икумената“. Догматското единство на христијаните се определувало преку концептот на „соборноста“. Односите помеѓу помесните цркви имале карактер на различни по чест и еднакви по власт. Само поради историските услови, системот на пентархијата во значаен степен бил деформиран во корист на Константинополската катедра, која и ден денес ја користи титулата „Вселенска“. Сепак, традиционалното користење на таа титула на поранешниот главен град на поранешната империја, не треба да го затемнува фактот дека на почетокот – а не еднаш и подоцна – како вселенски се признавале сите пет патријаршии, кои во тие времиња и ја изразувале полнотата на Православието во империјата. Така, познатиот писател и црковен деец од почетокот на IX век, свети Теофан Исповедник, кој бил близок на константинополската патријаршиска канцеларија, во својата „Хронографија“ сите пет патријаршии ги нарекува „велики и вселенски престоли“ (μεγάλοι και οικουμενικοί θρόνοι)^[18].

Многу важно e дека таквото разбирање се зачувало и по падот на Византија – во руската традиција. Во Уложената грамота од 1589 г., за уредувањето на патријаршијата во Русија и устоличувањето на Јов Московски како патријарх, се опишува како извршено од „пресветиот Еремија, Архиепископот на Константинопол, новиот Рим и вселенскиот патријарх, и од другите вселенски патријарси, Александрискиот, Антиохискиот, Ерусалимскиот и од целиот грчки собор“^[19]. Во руските споменици од XVI до XVII век, не еднаш може да се сретне изразот „Вселенски собор“, применет кон руските архијерејски и земни собори“^[20].

Вселенските претензии на Константинопол

Треба да се потенцира принципиелната неможност – на терминолошко ниво да се распростре „општо-империјалното“ и „сесветско“ ниво на поимот „вселенски“ – што одлично ги одразувало и двојноста и самиот статус на Римската држава, која редовно себеси се нарекувала универзална наддржава. Таквата двојност била, би се рекло, благодатна почва за мешање на значењето на титулата „вселенски“, која во официјалните документи му се припишувала исклучително на архиепископот на Константинопол – новиот Рим, во правец на претензиите на реално универзален карактер на јурисдикцијата. Сепак, во изворите не наоѓаме такво нешто.

Анастасиј Библиотекар, папскиот пратеник во Константинопол, на соборот во 869 г. пишувал: „Грците својот патријарх често го нарекувале вселенски... Кога јас во Константинопол често ги осудував Грците за тој збор и ги укорував за суета и гордост, тие одговараа дека патријархот не го нарекуваат вселенски (oecumenicus, што многумина го преведоа со зборот universalis) затоа што тој е епископ над целиот свет, туку затоа што тој има власт над еден дел од светот во кој живеат христијани. Тоа што грците го нарекуваат „вселена“ (οικουμένη), кај латините означува не само „свет“ (orbis), од чија употреба во смисла на „вселена“ и произлегува значењето „вселенски“, туку исто така и секое живеалиште или населено место^[21]. На тој начин, во IX век, во контактите со Рим, самите Византијци ја објаснувале титулата „вселенски“ како „помесен“, што органски произлегува од традиционалното разбирање на зборот „οικουμενικός“ како „општо-империјален“. Таквото разбирање се зачувало со векови.

Во Окружното Послание на Константинополската црква од 1895 г., буквално е кажано: „Божествените отци, почитувајќи го епископот на Рим само како епископ на царскиот град на империјата, му дале почесна привилегија на претседателство, го гледале едноставно како прв меѓу другите епископи, т.е. како прв меѓу еднаквите, каква што привилегија потоа му дале и на епископот на Константинопол, кога тој град станал царски град во Римската империја (...) Римскиот епископ има еднаква чест со епископот на константинополската црква и со епископите на другите цркви, и ниту во едно правило кај никој од отците нема ни напомнување за тоа дека епископот на Рим е единствен началник на соборната Црква и непогрешлив судија на епископите на останатите независни и автокефални цркви“^[22].

Ситуацијата радикално се менува во XX век. Во тоа пресудно време за целото источно христијанство, Константинопол се обидува да ја преформатира целата структура на Православието во светот и во него да го заземе местото, ако не на врвна глава, тогаш, во секој случај, на уникатен, според својот статус, „чувар“ на сите останати помесни цркви.

Ако во официјалниот календар на Константинополската црква за 1906 г. сѐ уште се вели дека именувањето „вселенски“ отсекогаш било и е „само почесно, немајќи никаков однос кон обемот на јурисдикцијата на Вселенската патријаршија“^[23], веќе во 1908 г. во томосот од Јоаким III го читаме следново: „Ни Црквата на Грција, ни којабило друга Црква или престол, според каноните, не можеле да ја простираат својата власт надвор од границите на својата област, со исклучок на нашиот најсвет, апостолски и патријаршиски Вселенски Престол, кој со право е ополномоштен да извршува врвна духовна грижа над задграничните цркви, како врз основа на привилегијата што му е дадена, да поставува епископи во земјите на туѓите народи, што значи надвор од границите на утврдените црковни области, така и врз основа на неговите предности (πρεσβειών)^[24].

Сосема јасно е дека под „привилегија да поставува епископи во другите земји“ се има предвид 28-то правило од Халкидонскиот Собор. Сепак, така да се разбира тоа правило дозволува само произволното, а поточно – неговото лажно  толкување. Зашто тој познат канон буквално гласи: „И само митрополитите на Понтиската, Азиската и Тракиската диоцеза, а и епископите на споменативе диоцези на туѓите народи (т.е. на варварите – заб. на прев. ) (τούς έν τοΐς βαρβαρικοΐς επισκόπους τών προειρημένων διοικήσεων), да бидат поставувани од најсветиот престол на светата Константинополска Црква“^[25]. И така, на патријархот на Константинопол навистина му е дозволено да поставува епископи меѓу варварите. Но, токму и само во границите на трите конкретни области на империјата – диоцезите на Понт, Азија и Тракија. И никако поинаку! Тоа го потврдува и контекстот на правилото (другите епископи патријархот не ги поставува: нив ги поставуваат нивните митрополити) и целата понатамошна, многувековна црковна пракса.

Во периодот од 1919 до 1921 г., во еуфоријата по падот на Османлиската империја и окупирањето на Константинопол од војските на Антантата, на Фанар ја формулирале идејата за „Лига на Црквите“ (Κοινωνία των Εκκλησιών). Еден од нејзините идеолози, Хризостом (Пападопулос) напишал: „Претходното тиранско турско владеење во Константинопол ја спречуваше секоја дејност на Вселенскиот патријарх, но сега, во слободниот Константинопол, патријархот во секој случај ќе ја искористи слободата на делување, не само во однос на својата Црква, туку и кон другите православни Цркви и кон Лигата на Црквите што сега создава. Уште повеќе, патријархот покрај себе би можел да има и претставници на сите православни цркви, да ги повикува нивните претстоители и другите епископи во Константинопол за разгледување и решавање на општоцрковните прашања што се однесуваат на целата Православна црква“^[26]. Плановите, Константинопол да го претворат во екуменистички центар на светското христијанство, тогаш не се оствариле. Почнала „програмата минимум“: во услови на силно ослабнување на Руската црква да се направи обид да се пробие Вселенскиот патријарх во улогата на лидер во светското Православие.

Во јануари 1923 г., на светската конференција во Лозана, водачот на грчката делегација Е. Венизелос изјавил дека „Вселенскиот патријарх е прв (primate) за сите Православни цркви. Во тоа својство тој работи со сите раководители на автокефалните Православни цркви по сите прашања кои се однесуваат на верата, на христијанскиот морал и црковното право. По тие прашања, мислењата и авторитетот на Вселенската патријаршија имаат решавачко значење (...) Архиепископот на Константинопол – новиот Рим (...) е возведен во достоинството на Вселенски патријарх со одлука на сите христијански Цркви, вклучително и на Римската. Никој во светот не може да ги раздвои тие два атрибута^[27]. Треба да се забележи дека таквото раширено толкување на првенството по чест на Константинополскиот престол во тоа време имало практични мотиви: да се изврши морален притисок на делегацијата на кемалистите кои барале депортација на патријархот надвор од Турција. Изгледа поради таа причина поглаварот на Задграничниот синод, митрополитот Антониј (Храповицки), во писмо до претседателот на Лозанската конференција, невнимателно си дозволил да го нарече Константинополскиот патријарх „врвен судија на православните христијани од сите земји“^[28].

Но, Фанар се потрудил да ја утврди ситуацијата од тој момент, објавувајќи подготовка на нов Вселенски Собор. Тој Собор бил предвиден на Педесетница 1925 г. во Ерусалим, со акт на Патријархот Григориј VII Зервудакис од 27 мај 1924 г. Многу карактерно е тоа што 11 денови порано, на 6 мај, истиот Григориј VII, заедно со својот синод го повикал Московскиот светител Тихон да го остави престолот и да ја укине, „барем привремено“, патријаршијата во Русија, а наскоро фактички го признал обновленскиот Синод^[29]. Веќе во ноември Григориј VII умрел, а Константин VI, кој бил избран наместо него, бил депортиран од Турците. Во тие околности се заборавило за Вселенскиот Собор^[30].

Овде немаме можност да ги наброиме сите етапи на трансформацијата на константинополската еклисиологија во втората половина на XX и почетокот на XXI век. Ќе укажеме само на две карактеристични епизоди.

На 24 септември 2008 г., настапувајќи на пленарна асамблеја на Европарламентот, Патријархот Вартоломеј изјавил: „Како чисто духовна институција, нашата Вселенска патријаршија поседува навистина глобално апостолско служење кое се стреми да ја возвиши и прошири свеста на човечкото семејство, за да разбере дека живееме во еден дом. Такво е во својата основна смисла значењето на зборот „вселенски“, зашто „икумена“ – тоа е населениот свет, Земјата разбрана како дом во кој живеат сите народи, племиња и јазици“. И понатаму: „Како што ви е добро познато, нашата патријаршија не е „национална“ црква, туку поскоро, фундаментален канонски израз со вселенски размери на евангелското послание и аналогна на него – одговорност во црковниот живот. Таква е подлабоката причина, заради која отците на Црквата и Соборите ја нарекле „Вселенска“. Љубовната грижа на Константинополската црква ги надминува сите лингвистички, културни, етнички и дури религиозни определби, зашто таа се стреми да им служи на сите народи“^[31].

Во почетокот на 2014 г., како одговор на изјавата од Московската патријаршија за прашањето на првенство во Црквата, се појави полемичкиот текст на Прускиот митрополит Елпидифор (Ламбриниадис) со наслов: „Primus sine paribus“. Во него, професорот по богословие на Солунскиот универзитет, искажувајќи крајно сомнителна, од догматска гледна точка, интерпретација на црковното првенство преку призмата на тријадологијата, ја формулира тезата: „Извор на првенството во Вселенската црква е Константинополскиот архиепископ, кој како архијереј е прв „меѓу еднаквите“, но како Константинополски архиепископ тој е прв јерарх без еднакви“^[32]. Треба да се признае дека токму овие убедувања, кои не се вчерашни и јавно се искажуваат, се во основата на сите дејности на Константинопол и сега и во блиска иднина.

Заклучоци

Како што гледаме, од клучно значење во современата дискусија е поимот Вселенска црква, под кој (поим) секој православен ја разбира целата полнота Православието во светот. Од претходно наведените извори кои се однесуваат на првите векови на христијанството, како и на неодамнешното минато, очигледно е дека православната црковно-канонска традиција епитетот „вселенски“ никогаш не го гледала како титула на Константинополскиот или на којбило архијереј како укажување на неговата сесветска јурисдикција. Зборот „вселена“, почнувајќи од Новиот Завет, обично се користел како укажување на Римската империја. Значи, и епитетот „вселенски“ бил разбиран како „општо-империјален“.

Токму со таа смисла било именувањето на Вселенските Собори и на петте вселенски патријаршиски престоли.

Важно е јасно и точно да се изјави: древната титула „Вселенски патријарх“, која во наше време се применува во однос на Константинополскиот архиепископ, нема никаква врска со современиот поим „вселенски“ кој значи „сесветски“. Тоа не е повеќе од спомен за древниот статус на Новиот Рим како главен град на некогашната политичка „вселена“, на Источно-римска или Византиска империја. По нејзиното паѓање, со терминот „вселенски“ се именувале соборите на новото упориште на Православието во светот – на Руската држава, што, секако, не било со никакви намери за сесветско господарење од страна на Руската црква.

Што се однесува до универзализмот на Светата Апостолска Црква Христова, таа отсекогаш се изразувала, не преку географската категорија „вселена“, туку преку поимите единство, сеопштост и целосност, коишто ги содржи грчкиот термин καθολική (соборна).

---

[1] Demosthenes. Orationes VII (De Halonneso). 35; XVIII (De corona). 48.
[2] На пример, во однос на игрите: άγώνας Ιερούς οικουμενικούς (натпис од III в.) (IG3 К129). Други примери види.: Liddell Н. G., Scott R., Jones Н. S. A Greek-English Lexicon. Oxford: Claren­don, 1996⁹. P. 1205.
[3] «έξήλθεν δόγμα παρά Καίσαρος Αύγούστου άπογράφεσθαι πάσαν την οικουμένην» (словенската верзија: „целата вселена“, во рускиот синодален превод: „по целата земја“)
[4] «οί τήν οικουμένην άναστατώσαντες» (слов.: „ја развратија вселената; рус.: „светски возмутители“).
[5] «πάσιν τοΐς ’Ιουδαίοις τοΐς κατά την οικουμένην» (слов, и рус.: „по вселената“).
[6] «τήν οικουμένην τήν μέλλουσαν» (црковнословенски и руски: «вселенную»),
[7] Види ги примерите: «σημεία οίκουμενικά» светски чуда (Procopius Gazaeus. Commentarii in Isaiam. Col. 2301); «τρόπαια οίκουμενικά» светски трофеј (Theophylactus Simocatta. Historiae lV. 11.8).
[8] На пример, новелите на Јустинијан: CIC. Vol. III. P. 189.10; 258.33.
[9] Digesta 1.1.1.2. CIC. Vol. I. P. 30.15-16: «Publicum ius in sacris, sacerdotibus et in magistratibus consistit».
[10] Императорот Константин (Никеја, 325 г.): Јас, по Божја волја ги повикав во Никеја мноштвото епископи (...) Она што го признале едногласно тристостини свети епископи не е нешто друго, освен мисла на Самиот Син Божји, особено кога во умовите на толку велики и многу мажи присуствувал Светиот Дух, Кој им ја открил Божјата волја“. – Теодосиј I (Константинопол, 381 г.): „Епископите, преку Божјата благодат, се собраа во Константинопол од разни области по повикот на најблагочестивиот император...“ Теодосиј II (Ефес, 431 г.): „Пред сѐ, ние се грижиме состојбата на Црквата да остане достојна за Бога и долична за нашето време (...). Сознавајќи дека сето тоа е поддржано од љубовта кон Бога и од еднодушното мислење на верните, ние одамна го сметавме за неопходно богољубезното собрание на најсветите епископи од сите места. Притоа, за да не им отежнуваме, ние многу одолговлекувавме. Но, поради сегашните неопходни црковни и општествени прашања постои неодложна потреба од такво собрание“ – Маркијан (Халкидон, 451 г.): „Од сите работи предност треба да имаат божествените (...). А бидејќи има некои недоумици што се однесуваат на нашата православна вера (...), затоа е добро да се свика овој собор“ – Јустинијан (Константинопол, 553): „Искоренувањето на ересите со посредство на собранијата на епископите и преку еднодушното провозгласување на правата вера, донесува мир во Божјата Црква, и тоа е постојана работа на православните и благочестиви императори“. – Константин IV (Константинопол, 680 г.): „Ставајќи ги во втор план сите работи од христољубивата држава, поради нашата христијанска вера (...), ние го молиме и му заповедаме на вашето блаженство да се соберат во Богоспасуваниот царски град сите митрполити и епископи кои припаѓаат на вашиот свет престол“ – Константин VI и Ирина (Никеја, 787 г.): „Ние настојуваме во целата наша Римска империја да има мир и едномисленост. Особено сакаме да се погрижиме за благосостојбата на светите Божји цркви и со тоа да се стигне до совршено соединување на источните, северните, западните и јужните јереи“.(ДВС. Т. I. С. 78-79; 116; 210; Т. III. С. 49; Т. V. С. 17; Т. VI. С. 14; Т. VII. С. 38).
[11] Таква е позицијата на папата Геласиј: «Unius cujusque synodi constitutum, quod universalis Ecclesiae probavit assensus, non aliquam magis exsequi sedem prae ceteris oportere, quam primam, quae et unamquamque synodum sua auctoritate confirmat (одлуките од било кој Собор, кои биле одобрени од Вселенската Црква, најнапред треба да ги извршува првиот престол, кој со својот авторитет ги потврдува секој Собор) (Gelasii epistula 26 // ERP. P. 395).
[12] ДВС. Т. III. С. 168.
[13] Види: Исто. С. 239, 241, 244, 246.
[14] «Έπιφανίψ άρχιεπισκόπφ τής εϋδαιμονος πόλεως καί οίκουμενικφ πατριάρχη» (C.J. 1.2.24 // CIC. Vol. II. Ρ. 17-18).
[15] «... тή άγιοτάτη μεγάλη εκκλησία τής εύδαίμονος ταύτης πόλεως, τη ήμετέρα καί πάντων μητρί, ήτις κεφαλή έστι τών άλλων πασών...» (Ibid.).
[16] «...τόν   άγιώτατον τής πρεσβυτέρας 'Ρώμης πάπαν πρώτον είναι πάντων τών ιερέων, τόν δε
μακαριώτατον άρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπόλεως τής νέας 'Ρώμης δευτέραν τάζιν έπέχειν μετά τόν άγιώτατον άποστολικόν θρόνον τής πρεσβυτέρας 'Ρώμης, τών δε άλλων πάντων προτιμάσθαι» (CIC. Vol. III. Ρ. 655).
[17] Nov. Just. 109: «αιρετικούς δέ καί έκεΐνοι είρήκασι καί ήμεΐς λέγομεν τούς διαφόρων όντας αΙρέσεων,... καί πρός γε πάντας τούς μή όντας μέλος τής άγιας τοϋ θεού καθολικής καί άποστολικής έκκλησίας, έν ή πάντες όμοφώνως οί άγιώτατοι πάσης τής οικουμένης πατριάρχαι, ό τε τής έσπερίας 'Ρώμης καί ταύτης τής βασιλίδος πόλεως καί Αλεξάνδρειάς καί Θεουπόλεως καί Ίεροσολύμων, καί πάντες οί ύπ’ αυτούς τεταγμένοι όσιώτατοι έπίσκοποι τήν άποστολικήν κηρύττουσι πίστιν τε καί παράδοσιν» (CIC. Vol. III. Ρ. 518).
[18] Theophanes Confessor. Chronographia. P. 3.
[19] СГГД. С. 97.
[20] Судебник царя Феодора Иоанновича 1589 года. М., 1900. С. 1; Памятники дипломатиче­ских сношений Московского государства с польско-литовским государством. М., 1912. Т. 4. С. 17,39,117,245,276,350,755 («всего вселенского собору царствующаго града Москвы и всея великия Росии», 1606 г.).
[21] ДВС . Т. 7. С. 26.
[22] Окружное Патриаршее и Синодальное Послание Константинопольской Церкви по по­воду энциклики Льва XIII о соединении Церквей от 20 июня 1894 года. § 15 // Догматические послания православных иерархов XVII-XIX веков о православной вере. Сергиев Посад, 1995. С. 258-259.
[23] Ήμερολόγιον τού έτους 1906. Έν Κωνσταντινουπόλει, 1905. Σ. 326.
[24] ’Εκκλησιαστική Αλήθεια. 1908. Σ. 181.
[25] Σύνταγμα. Τ. 2. Σ. 280-281.
[26] Παπαδόπουλος X. Ή Κοινωνία τών ’Εκκλησιών // ’Εκκλησιαστικός κήρυξ. 1919. Άρ. 193. 1.3. Σ. 133-136.
[27] Lausanne Conference on Near Eastern Affairs (1922-1923). Records of Proceedings and Draft Terms of Peace. L., 1923. P. 335,324 (му благодарам за цитатoт на А.А. Чибисов). Види.: Ермилов П. В., Чибисова А. А. Трактовка роли Лозаннской конференции в истории Константинопольско­го Патриархата в греческой историографии XX в.: стереотипы и реалии // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. 2018. № 2. С. 207-219; Чибисова А. А., Ермилов П. В. «Всеправославный лидер»: Лозаннская конференция и роль Константинопольского Патриархата в православном мире // Диалог со временем. 2018. Вып. 63. С. 186-199.
[28] Церковные ведомости. 1923. № 1-2. С. 1-2. Цит. по: Мазырин А., свящ., Кострюков А. А. Из истории взаимоотношений Русской и Константинопольской Церквей в XX веке. М.: ПСТГУ, 2017. С. 69.
[29] Види.: Мазырин, Кострюков. Из истории взаимоотношений... С. 65-69.
[30] «Дури во таа атмосфера на интриги против Руската Црква во Константинопол во тие години сѐ уште имале здрави еклисиолошки претстави, кои се одразиле во официјалната изјава од 20 јуни 1924 г.: „Согласно светите канони на Православната источна црква, секоја Православна патријаршија како: Константинополската, Александриската, Антиохиската, Ерусалимската, Руската и Српската и секоја Автокефална православна црква (...) можат да ја остваруваат својата духовна власт само во нивните природни граници, а надвор од тие граници не можат да извршат никакви религиозни и духовни дејства. Црковните закони по тоа прашање се еднозначни и не дозволуваат разгледување“ (Ίο Φώς. 1924.20 Ίουνίου. Σ. 1. Цит. по: Мазырин, Костркжов. Из истории взаи­моотношений... С. 71-72).
[31] URL: https://www.archons.org/ru/-/ecumenical-patriarch-bartholomew-addresses-european-parliament
 (посетена на: 24.12.2023).
[32] Элпидофор (Ламбриниадис). Первый без равных. Ответ Константинопольского Патри­архата на документ о первенстве, принятый в Московском Патриархате, URL https://www.religion.in.ua/main/bogoslovya/24468-pervyj-bez-ravnyx-otvet-konstantinopolskogo-patriarxata-na-dokument-o-pervenstve-prinyatyj-v-moskovskom-patriarxate.html

Превод: протоѓакон Кирил Горгиев
Извор: https://www.pravoslavie.ru/119692.html