Вселенски патријарх: историја на една титула

Павел Кузенков

На сите ни е позната целосната титула на претстоителот на првата, според диптихот, помесна православна црква: „Архиепископ на Константинопол – Новиот Рим и Вселенски патријарх“. Би се рекло дека на сите им е јасно дека зборот „Вселенски“ овде не е нешто повеќе од помпезна византиска титула, трага од почитта кон древната традиција. Инаку, според православното учење, никој – освен Самиот Христос – нема „сесветска  јурисдикција“: како што апостолите во братска еднодушност, но самостојно и независно ја воделе својата богозаповедана мисија, така и помесни цркви, кои тие ги основале, се сестри соединети во Светиот Дух како делови на едната Света, соборна и апостолска Црква. Но, сосема поинаку ја разбираат таа титула луѓето кои се далеку од финесите на канонското право и не се запознаени со црковната историја. Во нивната идеја која што се оддалечува од основното значење на зборот „вселена“, таа титула на првиот од патријарсите е официјално признавање на него како лидер на светското Православие . И тоа при фактот дека неговата паства во светот брои околу 6 милиони луѓе^[2] - приближно 2% од сите православни хрустијани^[3].

Што означува титулата „Вселенски“, од каде потекнува и кое е нејзиното вистинско значење?

Империјата како вселена

Пред сѐ, треба да го објасниме зборот „вселена“ – на грчки οικουμένη. Тој доаѓа од глаголот οίκέω – „живее, битисува, населува“, при што вообичаено се испушта зборот „земја“, т.е. буквално „простор на земјата населен со луѓе“. Така древните Грци го нарекувале светот кој го познавале, за разлика од далечните области кои биле или ненаселени или биле населени од варвари. Вообичаено, под „вселена“ не се подразбирал целиот свет, туку само оној негов дел каде што постоела цивилизација. Владетелите на големите царства биле именувани „цареви на вселената“ – како на пример Кир Персиски во Библијата (2 Езд 2, 2). И кога грчко-римската цивилизација била обединета под власта на римските императори, Римската империја била нарекувана „вселена“. Токму во таа смисла св. апостол Лука го употребува тој збор, кога раскажува за Раѓањето Христово: „Во тие денови излезе заповед од кесарот Август за попис на целата вселена“ (πάσαν τήν οικουμένην – Лк 2, 1). Терминот „икумена“ не го означувал толку населеното, колку културното пространство на античката цивилизација. Кај другите култури имало свои „вселени“ – и таквото разбирање се чувало со векови. На пример, кога во 1262 г., бугарскиот цар Јаков Свјатослав, на Митрополитот на цела Русија Кирил II му испратил копија од книгата Кормчија, тој напишал: „Со твоето слово да се просвети Руската вселена“.

Кога светиот рамноапостолен император Константин Велики во 325 г. ги свикал во Никеја епископите од сите краишта на својата империја за разгледување на општите црковни проблеми, тоа собрание го добило називот „Вселенски собор“. Така се појавила институција на империјално ниво, на која, на повик од императорот, за особено важни случаи се собирале епископите од сите страни на огромната Римска држава – под претседателство на авторитетните архијереи кои со текот на времето биле нарекувани „началници на отците“ – патријарси.

Епитетот „вселенски“, во смисла „општоимперијален, општодржавен“ особено широка употреба добил во законот на Јустинијан Велики (527-565). Во неговите закони постојано се сретнуваат зборовите „вселена, вселенски“ како укажување на целата територија на империјата. А, во 109-та новела од 541 г. императорот дава исцрпно објаснување на највисоките црковни институции – Вселенските собори и на патријаршиите: „Еретици се наречени од отците, и ние ги нарекуваме така, сите оние кои припаѓаат кон различните ереси... и воопшто сите кои не се членови на Светата Божја Соборна и Апостолска Црква, во која се сите најсвети патријарси од целата вселена – од западниот Рим, и од овој царски град, и од Александрија, и од Теупол (Антиохија – заб. на авт.), и од Ерусалим и сите потчинети на нив преосветени епископи – кои согласно ги возгласуваат апостолската вера и Предание^[4].

И така, од гледна точка на императорот, православната вера согласно се исповеда од петте „патријарси на вселената“ и од нивните потчинети епископи – и токму за сведоштво на таа согласност императорите ги свикуваат Вселенските собори. Поредокот на почитување на патријарсите е определен со каноните (2 Всел. 3; 4 Всел. 28; Трул. 36) и е утврден во законите на Римската империја (Codex Iustiniani, 1.1.7,1.2.16; Novella Iustiniani 131 и др.): Рим – Константинопол – Александрија – Антиохија – Ерусалим. Важно е да се забележи дека тоа набројување на петте патријаршиски престоли не го исцрпува бројот на автокефалните помесни цркви: надвор од рамките на тој број се наоѓаат не само православните цркви кои во таа епоха биле надвор од империјата (Грузиската, Аквилејската), но и независните цркви во нејзините граници (Кипарската, Картагинската, Јустинијана Прва). Пентархијата, според Јустинијан, го символизира единството на православните цркви, чија гаранција биле претстоителите на најавторитетните архијерејски престоли во империјата.

И најважното; сите пет патријарси се сметале за „Вселенски“.

Од петте „Патријарси на Вселената“ – до едниот „Вселенски патријарх“

Според изворите со кои располагаме, епитетот „вселенски“ употребен за архијереј прв пат се сретнува во актите на тнр. Разбојнички собор во Ефес, 449 г.: епископот Олимпиј Евазки, во своето слово го титулирал водачот на овој скандалозен, лажен собор, Диоскор Александриски, како „наш најсвет отец и вселенски архиепископ на великиот град Александрија“^[5]. По две години, на Халкидонскиот собор, легатите на папата Лав Велики се потпишувале од името на „нашиот господин, најблажениот апостолски маж на Вселенската црква, епископот на градот Рим“^[6].

Но, само во законите на Јустинијан (од 530 г.), формулата „Вселенски патријарх“ почнува официјално да се применува во однос на архиепископите на Константинопол – новиот Рим.^[7] Таа новост не била веднаш забележана надвор од Византија, а кога била забележана – предизвикала гневен одговор од Римскиот престол. Св. папа Григориј I во зборот „вселенски“ видел кај Константинопол претензии за господарење во Црквата – за што му напишал на Евлогиј Александриски^[8]. Како одговор, Евлогиј, а и тогашниот Константинополски Патријарх, го уверувале папата дека тоа не е повеќе од церемонијална титула и дека вистински лидер на христијаните од целиот свет е тој, претстоителот на Апостолскиот престол...

Разбирањето дека сите патријаршиски престоли се вселенски, во Византија се задржало со векови. Така, на VII Вселенски собор, претставникот на Ерусалимскиот патријарх Јован светите патријарси ги именувал „пастири на вселената“^[9]. А св. Теофан Исповедник (+818 г.), во предговорот на својата позната „Хронографија“, пишува дека ќе ги укажува годините на „архиерејите на великите и вселенски престоли – имено, на Римскиот, Константинополскиот, Александрискиот, Антиохискиот и Ерусалимскиот, како на оние кои православно ја воделе Црквата, така и на оние кои на разбојнички начин управувале во ересите“^[10].

Карактеристично е тоа што во IX век, на директното прашање за значењето на титулата „вселенски“, кое во Константинопол го поставил папскиот пратеник Анастасиј Библиотекар, му одговориле, дека тие патријархот го нарекуваат вселенски (oecumenicus, universalis), не дека тој е епископ над целиот свет, туку затоа што тој има началничка власт над еден од деловите на светот населен со христијани^[11].

Потоа, византиските канонисти Теодор Валсамон (XI в.) и Матеј Властар (XIV в.), потенцирале дека помеѓу петте патријарси се распределени „областите на четирите страни на вселената“, не сметајќи ги „малите цркви“ кои не се потчинуваат на ниту еден од патријарсите: Бугарската, Кипарската, Грузиската. И никому од патријарсите „не му се дозволува да има ставропигија во земја која се потчинува на друг патријарх, ниту да зема од неа клирик, за да не се нарушуваат правата на црквите“^[12].

Но и покрај сето тоа, во императорските закони и византиските номоканони се појавува мислата за особени, уникатни прерогативи на Константинопол. На пр., во Номоканонот со XIV титули во редакцијата од 880 г. читаме (титула I, гл 5): „За чинот на патријарсите... и за тоа дека глава на сите Цркви е Константинопол, читај ја првата книга од Кодексот, титула 1, оддел 7; титула 2, оддели 6, 20 и 24; а исто така, I-та титула од Новелата, оддел 2, и титула 2, оддел 3. А, 16-от оддел од 2 титула од I-та книга на Кодексот пишува дека Константинопол има претседателство над сите“^[13]. Сличен на тој текст е „Исагога“ на императорот Василиј I (886 г.) каде што е кажано: „Константинополскиот престол, кој е украсен од царството, е објавен како прв со соборските одлуки; следејќи ги нив, божествените закони пропишуваат; тужбите кои се поднесуваат во другите престоли, да се предаваат на негово разгледување и судење“^[14]. Карактеристично е, што ниту еден од спомнатите текстови во Номоканонот, не зборува за Константинопол како за „глава на сите цркви“ и ниту еден од законите не му пропишува сесветска  јурисдикција на Константинополскиот престол. Но, ако се зборува за територијата на самата империја – во тој случај законите на Номоканонот и на „Исагога“ се праведни.

Се работи за тоа, дека во IX век Византија ги загубила сите свои владенија на исток и запад, и нејзините граници фактички се совпаѓале со областа на канонската  јурисдикција на Константинополската патријаршија. А, бидејќи сферата на дејствување на законите е ограничена со територијата на империјата, тогаш и означените прерогативи на Константинопол се дејствени само во тие територијални граници, на што одлично му одговара титулата на претстоителот како „вселенски“ јерарх – каде под „вселена“, како обично, се подразбира Римската (Византиската) империја.

Од „милет-баша – кон „лидер на Православието во светот“

Во 1453 г. Византиската империја паднала. Константинопол станал главен град на Османлиската империја. Сите православни патријарси повторно се обединиле во една држава, но веќе на други правни основи. Бидејќи правото на шериат не се распространувало на христијаните и јудејците, тие биле одвоени во автономни етно-религиозни корпорации – милети, кои ги предводеле нивните духовни лидери. Еден од таквите „милет-баши“ со текот на времето станал и Константинополскиот Патријарх, кого Турците го преселиле од Света Софија во кварталот Фанар. Според турските закони тој добил право на  јурисдикција над сите православни христијани кои живееле под власта на Високата Порта. Ползувајќи се со новиот статус, фанариотските патријарси почнале активно да се мешаат во работите на другите помесни цркви, но се  судирале со цврстата канонска позиција на нивните претстоители. Кратко и јасно тоа го објаснил Мелетиј Пигас, патријархот Александриски, во посланието од 1592 г. до Јеремија II Константинополски: „Никој патријаршиски престол не се потчинува на друг“^[15].

Посланието било напишано во врска со обидите на Јеремија да се објави за лидер на светското Православие во дијалогот со протестантите, кои во тоа време активно барале сојузници во својата ожесточена борба со папството. „Вселенската Црква е татковина на Црквите и ги води во знаењето... Таа го има старешинството во Православието и е поставена како негова глава“, - ги уверувал Јеремија II тибингенските богослови во 1576 г.^[16]

Ползувајќи се со покровителството на муслиманските власти и погазувајќи ги православните канони, фанариотите се обидувале да ја исполнат титулата „Вселенски патријарх“ со реална содржина, велејќи дека Константинопол е лидер на целиот православен свет. Во ноември 1872 г., рускиот пратеник при Високата Порта, грофот Н.П. Игнатјев, коментирајќи ја ситуацијата околу Ерусалимската патријаршија, рапортирал во Министерството за надворешни работи: „Стремежот да се издигне Константинополскиот патријаршиски престол над сите други, да му се придаде првенство како на папскиот престол во западниот свет и да гледа на сопственоста на другите Цркви како на негово наследство, сѐ повеќе се пројавува во партијата на фанариотските Грци. Таа партија се надева, дека ќе стане владетел на православниот свет, ќе ги освои богатствата во полза на фанариотите - мирјани, кои управуваат со Вселенската патријаршија“^[17].

Карактерно е притоа дека стремежот на Римскиот папа да го заснова своето првенство над другите Цркви, Константинополските патријарси го осудувале строго и недвосмислено. Во Патријаршиското и Синодско послание од 1895 г. дирекно е кажано: „Секоја одделна автокефална Црква на Исток и Запад била целосно независна и сама се управувала во времето на седумте Вселенски собори. Како епископите на автокефалните Цркви на Исток, така и епископите на Африка, Шпанија, Галија, Германија и Британија, управувале со работите на своите Цркви – секој преку своите помесни собори, а Римскиот епископ немал право да се меша, бидејќи и самиот бил потчинет со соборните уредби. За важни прашања кои барале потврда од соборната Црква, се обраќале до Вселенскиот собор, кој единствен бил и е највисоката власт во соборната Црква. Такво е древното устројство на Црквата“^[18].

Падот на Османлиската империја во грчкиот свет породила илузија за брза реализација на „Големата идеја“ – обновување на Византија – со помош на победоносната Антанта. Со таа позадина во Фанар се родила идејата: Вселенската патријаршија да ја претворат во Светски меѓуцрковен христијански центар. На 11 февруари (29 јануари по стар стил) 1920 г., Константинополскиот синод, на чело со местобљустителот на патријаршиски престол кој бил упразнет од есента 1928 г., се обратил до „Христовите цркви кои се насекаде“, со предлог да се создаде, по примерот на Лигата на Нации, некаква општохристијанска Лига на Црквите (на грчки Κοινωνία – збор кој освен „заедница, општество“, означува и „црковно заедничарење, причестување“, што му придавало посебно значење), „за подготвување и со Божја помош, полесно спроведување на благословеното соединување“ на христијаните од сите конфесии.^[19] Амбициозниот проект предизвикал одобрување од многу православни ерарси и жив интерес кај шведскиот лутерански архиепископ Натан Сјодерблом, еден од основачите на екуменистичкото движење. Преговорите за подготовка на новиот „Вселенски собор“ започнале во 1925 г., на годишнината на Никејскиот собор.

Но, мечтите ги попречила политиката. Грчко-турската војна завршила со заминување на војските на Антантата од Константинопол и со депортација на грчкото население од територијата на Турција, која била преродена од Кемал Ататурк. На Лозанската конференција, 1923 г. кемалистите настојувале да ја изгонат и „грчката“ Патријаршија. И тогаш титулата „Вселенски“ ја искористиле во сосема други цели: грчката делегација на чело со Е. Венизелос изјавила дека „Вселенската патријаршија е прва (primate) меѓу сите Православни цркви... во прашањата за верата, христијанскиот морал и црковното право, гледиштата и авторитетот на Вселенската патријаршија имаат одлучувачко значење“^[20]. Под притисок на Французите и Англичаните, Турците отстапиле, и на патријархот со фанариотите им било дозволено да останат во Истанбул – под услов целосно да се откажат од политика. А, за „Вселенскиот собор“ заборавиле...

Во минатиот век положбата на Вселенскиот патријарх во Турција никако не се зацврстила. Напротив, грчкото население во Фанар многу се намалило, и сега на таа канонска територија, која пред 1570 години Халкидонскиот собор ја потчинил на Константинопол, Вселенскиот патријарх речиси нема парохјани. Неговата основна паства се наоѓа во Америка и Западна Европа. Таквата положба има потреба од основа. И во трудовите на константинополските канонисти, на почеток слабо, а потоа сѐ поотворено, почнала да се создава идејата, дека на архијерејот, украсен со титулата „Вселенски“, му припаѓа и „вселенска“  јурисдикција. За основање на таа теза се бираат различни епизоди од минатото, се вадат од контекст древни преседани, искривено се толкуваат одамна разјаснети црковни канони. А особено активно се експлоатира древната титула.

Во 2009 г., обраќајќи се кон Асамблејата на Европарламентот, патријархот Вартоломеј рече: „Како чисто духовна установа, нашата Вселенска патријаршија го опфаќа навистина сесветското апостолско служење, стремејќи се да ја подигне и да ја прошири свеста за човештвото како семејство  – да го донесе разбирањето за тоа, дека сите ние живееме во еден дом. Всушност, такво е значењето на зборот „вселенски“, затоа што „икумена“ – е населениот свет, земјата разбрана како дом во кој живеат сите народи, племиња и јазици“.

За англојазичниот аудиториум, зборот ecumenical – „вселенски“, кој влегува во патријаршиската титула на Вартоломеј, има специфична конотација, поврзана со познатото протестанско движење за општохристијанско единство. И, ако во руската црковна лексика термините „вселенски“ и „екуменистички“ звучат како антиподи, на англиски и на новогрчки тоа е еден ист збор. И во текстовите, кои излегуваат од перото на денешните апологети на „новата еклисиологија“, сѐ потешко се прави граница меѓу тие значења. Древниот термин од времето на Јустинијан Велики, кој ја означувал посебната улога на петте Вселенски патријарси на империјата, како столбови и гаранти на Православието, некако незабележливо се трансформирала во „Екуменистички патријарх“, кој претендирањето на улогата „лидер на православниот свет“^[21] го спојува со претензиите на улогата „натконфесионален“ лидер на целото христијанство. И не е случајно тоа што неодамнешната иницијатива на патријархот Вартоломеј за средба на црковните лидери во 2025 г. – на јубилејна годишнина на Првиот вселенски собор – предлага, во тоа прилика да се изработи „порешителен екуменистички курс“ (more determined ecumenical course).^[22]

 

---

[2] Во руската и англиската верзија на „Википедија“ околу 5,3 милиони, во грчката – околу 6,6 милиони.

[3] 300 милиони според руската „Википедија“ (Encyclopedia of Global Religion / Μ. Juergensmeyer, W.C. Roof, eds. Los Angeles: Sage Publications, 2012. Vol. 1. P. 319); грчката верзија зборува за 200 до 260 милиони, англиската – 220 милиони.

[4] CIC. Vol. III. Р. 518.

[5] АСО. Т. II/3.1. Р. 187; ДВС. Т.3.С.168.

[6] АСО. Т. II/1.2. Р.141; Т.II/3/2. Р.415-416; ДВС. Т. 4. С. 56.

[7] См.: C.J. 1.2.24; 1.1.7.

[8] Epistula 9.12.

[9] АСО(2). Т. III/1. Р.188-189; ДВС. Т. 7. С. 80.

[10] Theophanes Confessor. Chronographia. P. 3.

[11] ACO(2). T. III/l. P. 1-2; ДВС. T. 7. C. 26.

[12] Σύνταγμα. T. 6. Σ. 257-258.

[13] Pitra. Т. II. P. 462-463; Нарбеков В. Номоканон Константинопольского Патриарха Фотия с толкованием Вальсамона. Казань, 1899. Ч. 2. Казань, 1899. Ч. 2. С. 56-58.

[14] Collectio. Р. 66-68.

[15] Μεθόδιος (Φούγιας), μητρ. ΈπιστολαΙ Μελετίου Πηγά, Πάπα καί Πατριάρχου Αλεξάνδρειάς (1590-1601). Άθήναι, 1976. Σ. 21.

[16] Καρμίρης I. Tα δογματικά καί συμβολικά μνημείατής Όρθοδόξου Καθολικής ’Εκκλησίας. Т. А'. Άθήναι, 1960. Σ. 476.

[17] Каптерев Η. Φ. Сношения Иерусалимских Патриархов с русским правительством. СПб., 1898. Ч. 2. С. 804.

[18] Окружное Патриаршее и Синодальное Послание Константинопольской Церкви по по­воду энциклики Льва XIII о соединении Церквей от 20 июня 1894 года, § 16 // Догматические послания православных иерархов XVII-XIX веков о православной вере. Сергиев Посад, 1995. С. 259-260.

[19] Καρμίρης I.Tά δογματικά καί συμβολικά μνημεία... Τ. 2. Άθήναι, 1953. Σ. 957-960.

[20] Lausanne Conference on Near Eastern Affairs (1922-1923). Records of Proceedings and Draft Terms of Peace. London, 1923. P. 324,335.

[21] Токму така: „leader of the Orthodox world“, државниот секретар на САД, Мајкл Помпео, го нарече Вартоломеј во својот Твитер, во ноември 2020 г. — URL: https://www.ekathimerini.com/news/259272/pompeo-hails-patriarch-as-key-partner

[22]  Church Times, 19 February 2021. URL: https://www.churchtimes.co.uk/articles/2021/19-february/news/world/after-1700-years-let-s-talk-again-says-ecumenical-patriarch

Извор: https://mospat.ru/ru/authors-analytics/87448

Превод: свештеник Кирил Горгиев