Канонскиот статус на Константинопол и неговата интерпретација во Византија

Павел Кузенков ❈

Веќе околу илјада години во диптисите на помесните православни цркви, прва е Цариградската патријаршија. Цариградските архијереи го присвоиле ова почесно место, заземајќи го местото на папите, кои од XI век се надвор од канонското заедничарење со православниот свет. Една од главните причини за разделбата којашто долго време се наѕирала и конечно се дефинирала по добро познатиот конфликт во 1054 г., биле, како што е познато, претензиите на Рим за апсолутно и безусловно првенство во христијанската Црква. На православниот Исток - а пред сè, во византискиот Константинопол - со чудење, а најчесто со негодување, се реагирало на таквите тврдења кои немале основа, ниту во Светото Писмо, ниту во црковното Предание. Таканаречениот Константинов дар, кој ги оформил правните основи на уникатниот црковно-правен статус на римските понтифици, е фалсификат од VIII век,  изработен за неискусните владетели на варварска Европа, когошто дури и самите папи долго време не се осмелувале да го претстават пред цивилизираниот христијански свет. Меѓутоа, со текот на времето ситуацијата се променила. Константиновиот дар, кој првпат се појавил за време на споровите од 11 век,  изненадувачки бргу ја стекнал довербата на византиските канонисти и долго време во православниот свет се сметал за еден од темелните документи на црковната историја, а во средината на XVII в. влегол и во содржината на руската Кормчија.[2] Впрочем, црковните канони и историските записи не оставаат место за сомневање, дека во древната Црква никогаш не постоело нешто како единствена и универзална власт на една личност, на која би ѝ биле потчинети сите епископи од христијанскиот свет. Традиционалниот епитет за св. ап. Петар: првоврховен (κορυφαίος, princeps) апостол – иако го признава неговото водечко место меѓу апостолите (сепак, заедно со св. апостол Павле), воопшто не подразбира некаква формална власт над Христовите ученици. Ова уште повеќе се однесува на римскиот епископ, кој во древноста се сметал за најпочитуван од архијереите во империјата. Истовремено, таа чест и почит никако не се пројавувала во восприемањето на папата како своевидна глава на христијаните.

Православната еклисиологија секогаш верно се придржувала до соборниот принцип на организација на Вселенската Црква, според кој, сите апостоли добиле еднакви овластувања од Господа, и затоа нивните наследници, епископите, се разликуваат, не според „божествено право“, туку според црковно канонски основи. Истовремено, во византискиот период, односот на самите „Ромеи“ кон црковниот статус на нивната престолнина не бил недвосмислен. Традиционалното восприемање на архиепископот на Константинопол како прв по чест, но еднаков по чин, претстоител на една од помесните цркви, коегзистира со идејата за посебен статус на „вселенски патријарх“, давајќи му ексклузивни прерогативи и права, во споредба со сите други архиереи. Во оваа статија, имаме за цел да го проследиме развојот токму на овие поими.

Хиерархиски нивоа на црковната власт во Римската империја

Уште во првите четири векови од формирањето на црковната организација во империјата, биле оформени три главни хиерархиски нивоа на владеење.

1. На ниво на посебен град, со неговата околина, е соодветна епископијата (παροική или ἐνορία, што во нашата традиција одговара на епархија),[3] на чело со епископ, кој има полнота на духовна и црковно-административна власт (ἐξουσία) над клирот и паствата.

Според каноните, тој ја има одговорноста и грижата за сите црковни работи, управува со територијата што му е потчинета, располага со црковниот имот, ракополага презвитери и ѓакони и мудро одлучува за сите работи.[4]

2. За решавање на заедничките прашања на регионално (провинцијално) ниво се формираат колегијални раководни тела – архијерејски собор (според образецот на Апостолскиот собор) под претседателство на епископот на центарот на провинцијата – митрополитот. Таквиот епископ, откако добил власт над другите епископи, обично (но, не и задолжително) се нарекува архиепископ или митрополит. Каноните им даваат право на архиепископите да свикуваат локални собори и да претседаваат со нив,[5] да го следат запазувањето на соборските одлуки, да ги потврдуваат изборите на епископите, да примаат апелации (т.е. жалби) и други важни решенија.[6] Сепак, нивната власт не е апсолутна, тие немаат право да се мешаат во внатрешните работи на потчинетите епископи и не можат да преземаат ништо без нивна согласност.[7]

Канонските формулации кои ја објаснуваат причината за давање посебни права на митрополитите, го заслужуваат нашето внимание:

„Епископите на секој народ треба да го познаваат првиот (πρωτον, primus) меѓу себе, кого го признаваат за своја глава, и да не прават ништо што ја надминува нивната власт без советување со него, туку секој да го прави само она што се однесува на неговата епархија и нејзините места. Но, и првиот епископ да не прави ништо без советување со сите епископи, бидејќи на тој начин ќе има едномислие и Бог ќе се прослави преку Господа во Светиот Дух – Отецот и Синот и Светиот Дух“[8] (Апостолско правило 34).

„Епископите во секоја област мора да го познаваат началствувачкиот епископ во митрополијата, кој се грижи за целата област, бидејќи во митрополијата доаѓа секој за своја работа. Поради оваа причина, ние определуваме тој и по чест да има предност, а другите епископи да не прават без него ништо што е особено важно, според древното правило прифатено од нашите отци, освен она што се однесува на епархијата што му припаѓа на секого од нив и на потчинетите места на епархијата, бидејќи секој епископ има власт во својата епархија, која треба да ја управува со согледување, со грижа за целата територија што е зависна од неговиот град, да ракополага презвитери и ѓакони и да располага и одлучува за сите прашања што се појавуваат. Повеќе од тоа не треба да извршува без епископот на митрополијата, а исто така и последниот да не прави ништо без согласност на другите епископи“[9] (Правило 9 на Антиохискиот собор).

Значи, причината за издвојувањето на вториот степен на епископската хиерархија е принципот на државно уредување, според кој постојните административни центри се фокусот за донесување на важни судски и други одлуки. Затоа, назначувањето на првенствувачки епископ (архиепископ, митрополит) во една или друга област (покраина, епархија) или во еден или друг народ се извршува на формален принцип, а не на други основи.[10] Подоцна се појавила категоријата на почесни автокефални архиепископи, односно епископи, отстранети од власта на митрополитот и директно потчинети на патријархот, кои, сепак, немаат власт над другите епископи.[11]

3. Во IV век империјата била поделена на големи области – епархии, на чело со викари или егзарси. Во тие окрузи се појавило црковно-административно ниво кое одговара на нивото – регионален совет, на чело со епископот на главниот град. Второто правилото на Вториот Вселенски Собор јасно ги разграничува областите „на епископите над диоцезите“ (τούς ὐπέρ διοίκησιν ἐπισκοπους) во источната половина на империјата: во Египетската диоцеза со црквите управувал Александрискиот епископ; Источната диоцеза – „источните епископи, притоа зачувувајќи ја предноста на Антиохиската црква“; во Азија, Понт и Тракија – епископите на Азија, Понт и Тракија, соодветно.[12] Интересно е тоа, дека правилото што ја утврдува разликата на диоцезите се повикува на Никејски канон, во кој се зборува за провинции.[13] На оваа основа се појавиле независните (автокефални) помесни цркви.

Сепак, границите на самостојните цркви не секогаш се совпаѓаат со оние на граѓанските диоцези. Во V век, Ерусалимската црква и Кипарската црква се одвоиле од Источната диоцеза, а трите малоазиски диоцези ја формирале Константинополската црква. Во западната половина на империјата ситуацијата била уште посложена. Таму, несомнено, постоеле локални цркви – со свои собори (на пример, Африканската),[14] но целокупната слика останува прилично нејасна. Во секој случај, традиционалното гледиште за римскиот папа како единствен „патријарх на Запад“ е многу упростено. Бидејќи, само поради варваризирањето на западните области, таму дошло до уништување на помесните црковни структури, заради што и се зголемило значењето на Рим.[15]

Најавторитетните архиепископи уште во древноста со почит биле нарекувани „папи“ или „патријарси“ (буквално, „началници на отците“). Првата од овие почесни титули на крајот стана официјален епитет на римскиот епископ, а втората во V-VI век им беше официјално припишана на епископите на Константинопол, Антиохија и Ерусалим. Александрискиот епископ ги користи двете титули: папа и патријарх . Всушност, овие титули не даваат никакви дополнителни административни права – и папите и патријарсите се архиепископи од највисок степен – претстоители на самостојни (автокефални) помесни цркви.

Не постои црковна јурисдикција што би била заедничка за империјата. За прашања од општодржавно значење одлучуваат вонредни собранија на сите епископи – тнр. вселенски собори, кои ги свикувале императорите и со тоа тие собори имале, освен црковен, и црковно-државен статус.

Грчкиот збор „πρεσβεία“ (множина од πρεσβείον – старешинство, привилегија, почест) се користи како технички термин кој во црковната традиција ги означува посебните права на главните катедри,[16] што обично се преведува како „предност“[17]. Точното значење на овој термин и неговата правна природа продолжуваат да бидат предмет на долги, а понекогаш и прилично жестоки спорови.

Канонските текстови го користат терминот „предност“ (πρεσβεία) на два начина:

– како овластувања на митрополитот, кои го издигнуваат над потчинетите епископи;

– како посебен статус на двајцата архијереи на престолнините – на Рим и на Константинопол.

Овие два случаи ќе ги разгледаме одделно.

„Предноста по власт“ на архиепископите

Уште на Првиот вселенски собор (Никеја, 325 г.), бил утврден претходно востановениот систем на црковно управување, во кој епископите од најголемите градови (митрополии) на империјата, имале административна власт (ἐξουσία) над провинциските градови кои биле подредени на тие центри.[18] Како основа за овој вид на власт, Правилото 6 на Соборот го наведува „древниот обичај“ (τά ἀρχαια ἔθη), а карактерот на овластувањата на митрополиските епископи се опишува како „предности“ (πρεσβεία). Овој канон на Никејскиот собор е посебно посветен на Александрија, но како аналогни примери на црковно-административна хиерархија се споменуваат Рим и Антиохија, а воопшто, станува збор за „други области“ (букв. ἐπαρχίαις, т.е. провинции). Во текстот понатаму се вели дека, поставувањето на епископ не е можно „без согласност на митрополитот“. Од ова се гледа дека Никејското правило сè уште не ги одвојува епископите на Рим, Александрија и Антиохија од епископите на митрополиите.

Терминот δίκαια (права) се користи за означување на областа на јурисдикциите на митрополитите. Така, правилото 8 од Третиот вселенски собор во Ефес (431 г.), дефинирајќи ја неповредливоста на традиционалните граници на помесните цркви, пропишува „секоја провинција (ἐπαρχία)[19] да ги чува во чистота и без ограничување правата што првично ѝ припаѓале (τά αὔτη προσοντα δίκαια), според воспоставениот обичај од древноста“[20].

„Предноста по чест“ на катедрите на престолнините

Во правилото 9 на Антиохискиот собор, за митрополитот се вели следново: „Затоа наложуваме дека и тој треба да има првенство по чест (καί τη τιμη προηγείσθαι)“[21]. Со ова, церемонијалните прерогативи на епископот на митрополија се претставени како директна последица на неговите административно-правни овластувања.

Сепак, ситуацијата со Константинопол била сосема различна.

Како што е познато, новата престолнина на империјата ја изградил императорот Константин Велики, дури во 330 г. За време на Соборот во Никеја, на ова место се наоѓало гратчето Византион, кое влегувало во државната и црковната провинција Тракија, со центар Ираклиј (древниот Перинт). Пренесувањето на царската резиденција во Константинопол, природно, го зголемило значењето на локалниот епископ, но формално тој останал еден од „суфраганите“[22] на провинцијата Тракија, потчинет на митрополитот Ираклиски. Овој конзервативизам на црковната традиција бил во спротивност со духот на каноните. Затоа што Константинопол станал најважниот политички центар, главен град, не на еден (народ), туку на сите „народи“ во Римската империја, каде што „се собирале сите за свои работи“, од најоддалечените провинции на империјата.

Сосема природно, Вториот вселенски собор, свикан во 381 г. во Константинопол, одлучил да го возвиши црковниот статус на Новиот Рим. Меѓутоа, компликацијата се состоела во тоа што Константинопол бил главен град на империјата, но не и на диоцеза, ниту пак, на провинција. Околните катедри од дамнини се потчинувале на нивните митрополии, а тие – на нивните диоцези (области кои штотуку биле разграничени).[23] Затоа Соборот, во своето трето правило, не определил одредена област на јурисдикција за епископот на новата престолнина, туку се ограничил на кратката фраза: „Епископот на Константинопол да има предност[24] по чест после епископот на Рим, бидејќи овој град е Нов Рим“[25].

Точната содржина на оваа формула до денес останува дискутабилна. Истовремено, добро е да се обрати внимание дека црковното издвојување на главниот град е во целосна аналогија со процедурата што се одвивала половина век порано во граѓанската сфера. Во 330 г., императорот Константин на смртната постела им дал на Рим и на Константинопол некои „предности“, за кои соопштуваат црковните историчари.

Сократ Схоластик: „И правејќи тестамент, ја подели власта, како и претходно, на своите синови, а даде и предности на едниот Рим, и на другиот град што го носи неговото име.[26]

Созомен: „Направил тестамент во кој ги поставил своите тројца синови за наследници на царството, како што за време на својот живот им распределил делови и им дал многубројни предности на градот на римјаните и на оној (град) што го носи неговото име, го предава тестаментот…“[27]

Така, станува сосема очигледно дека „првенството по чест“ на Рим и Константинопол, утврдено од вселенските собори, се засновало исклучиво на политичка основа, односно, на престолниот статус на овие градови.

Реализацијата на митрополиските привилегии на Константинопол во црковната сфера наидува на потешкотии, бидејќи имало нејаснотии во однос на прифатениот модел за нив – привилегиите на стариот Рим. До денес продолжува активната дискусија за тоа, до каде се протегала јурисдикцијата на папите во тоа време и кои конкретни права им биле признати. Пример за двосмисленоста во разбирањето на привилегиите на епископите на престолнините е тнр. Закон за Илирик (421 г.). Во текот на пограничните спорови меѓу западните и источните делови на Римската империја, Теодосиј II издава едикт со кој го обезбедува врховниот надзор на Константинопол над епископите на провинциите од префектурата Илирик[28]. Како основа за тоа, директно се посочува, дека овој град ги има „прерогативите на Рим“:

„Августите Хонориј и Теодосиј – до Филип, префектот на преториумот во Илирик. Попречувајќи го секое новотарство, пропишуваме во сите провинции на Илирик да се почитуваат древните и исконски црковни правила кои важат до денес, зашто, ако се појави некаква недоумица, тоа треба соодветно да се достави до свештеничкиот собор и до светиот суд, и за тоа да биде известен најчесниот човек, претстоителот на свештениот закон во градот Константинопол, кој ги има прерогативите на стариот Рим.“[29]

Заради тоа, византиските канонисти (мора да се забележи; не сите) биле убедени дека сите епископи западно од Тракија му се потчинувале на римскиот папа и затоа ја третирале оваа норма како еден вид двојна власт.[30] Истовремено, истражувачите се склони овде да гледаат обид за пренесување на потчинетоста на епископите на Илирик – од Рим на Константинопол, затскриен под ставови за „неприкосновеноста на древните правила“.[31]

Возвишувањето на Константинопол предизвикало негативна реакција кај постарите црковни центри: Рим, Александрија и особено Ефес – катедра која била позната по своето апостолско потекло, но уште во времето на свети Јован Златоуст паднала под контрола на Константинополскиот архијереј. Како што е познато, двата собора одржани во Ефес, Третиот вселенски собор (431 г.) и „Разбојничкиот собор“ (449 г.), не го признале посебниот црковен статус на Константинопол. И ако во 431 г. ова може да се објасни со фактот дека епископот константинополски Несториј бил во Ефес во својство на обвинет за ерес, тогаш последното место на Флавијан Константинополски на соборот во 449 г. изгледало како грубо нарушување на каноните (имено, тоа така го процениле по две години во Халкидон, и тоа не којбило, туку пратениците на Рим).[32]

Определување на областа на црковната јурисдикција на Константинопол

На Четвртиот вселенски собор во Халкидон (451 г.), особениот статус на Константинополскиот епископ кој бил востановен пред седум децении, не само што бил потврден, туку добил и конкретна област на јурисдикција. Клучно во овој поглед е Правилото 28 на Соборот (усвоено по затворањето на седниците и независно од протестот на римските легати), кое и денес е предмет на разни спекулации, па затоа е соодветно да се претстави во поточен превод:

„Следејќи ги целосно определбите на светите отци и признавајќи го правилото на сто и педесетте богољубезни епископи, што беше прочитано денес, собрани на собор во деновите на Теодосиј Велики со блажен спомен, во царствениот град Константинопол – Новиот Рим, и ние исто така одредуваме во врска со предностите (πρεσβείων) на светата црква во истиот град Константинопол – Новиот Рим, бидејќи на престолот на древниот Рим правилно му беше дадена предност (εἰκότως Ιποδεδώκασι τά πρεσβεία) како на царствен град. Затоа, водени од истите размислувања, сто и педесетте богољубезни епископи му признаа рамни права (τά ϊσα πρεσβεία άπένειμαν) на светиот престол на Новиот Рим, расудувајќи правилно, дека градот кој е удостоен да биде град на царот и на управителството (την βασιλεία κα'ι συγκλίΐτω τιμηθεΐσαν), и кој има предности рамни (τών ϊσων άπολαύουσαν πρεσβειών) на древниот царски Рим, и во црковните работи треба да биде возвишен како него и да биде втор по него (έν τοΐς έκκλησιαστικοΐς εις έκείνην μεγαλύνεσθαι πράγμασιν δευτέραν μετ’ έκείνην ύπάρχουσαν). Токму врз тие основи, само (μόνους) митрополитите на Понтската, Азиската и Тракиската област, а исто така и епископите на споменатите диоцези на варварските [народи],[33] (ετι δέ κα'ι τούς έν τοΐς βαρβαρικοΐς έπισκόπους τών προειρημένων διοικήσεων) да бидат поставувани од гореспомнатиот свет престол на Светата константинополска црква. Имено, секој од епископите на провинциите (τούς τῆς ἐπαρχίας ἐπισκοπους) да биде ракополаган од митрополит на спомнатите диоцези, заедно со епископите на провинциите, како што пропишуваат божествените канони; а самите митрополити на спомнатите диоцези, како што беше кажано, да бидат поставувани од Константинополскиот архиепископ, откако ќе биде спроведен согласен избор, според обичајот, и ќе биде претставен неговиот избор (ψηφισμάτων συμφόνων κατά τό εθος γινομένων κα'ι έπ’ αΰτόν άναφερομένων)“[34].

Суштински важно е дека во својство на основа врз која отците им даваат „предност“ на Рим и Константинопол, односното правило директно го посочува политичкиот статус на тие „царствени“ градови. Покрај тоа, се спомнуваат и рамните државни предности на Стариот и Новиот Рим. Очигледно е дека се работи за оние привилегии, кои на двете престолнини им ги доделил Константин Велики.

Без оглед на тромавоста и некои граматички особености на текстот на ова правило, неговата смисла е сосема јасна. „Предноста по чест“ што веќе му е дадена на Константинопол, овде почнува да се разоткрива како „предност по власт“ – во строго дефинирани рамки: право на ракополагање само митрополити (но, не и епископи!) на трите диоцези, како и (ракополагање на) епископи на диоцезите „на варварските народи“.

Константинопол не добил никакви нови права, напротив – порано во Константинопол биле примани жалби од епископи од сите области на империјата, не исклучувајќи ги ни „папите“ на Рим и Александрија. Сега, не само што сите јерарси кои се надвор од границите на трите конкретни диоцези, туку и епископите – суфрагани на митрополиите во тие епархии, се отстранети од негова контрола.[35]

Заедно со митрополитите на Понт, Азија и Тракија, под директна потчинетост од Константинопол биле поставени и епископите на „варварските“ народи кои припаѓаат на тие епархии. За какви епископи станува збор и на каков начин тие биле поврзани со диоцезите на империјата, може само да погодуваме. Може да се претпостави, дека се работи, или за епископи на туѓи племиња кои живеат на територијата на Римската империја со право на политичка автономија (федерати), или за мисионери кои од споменатите области излегувале преку границите на империјата.

Византиските канонисти од XII век различно го толкувале овој пасус. Алексиј Аристин овде „епископите на варварите“ ги гледа внатре во диоцезите (οἱ ἐν ταίς τοιαύταις τοιμήσεσι τῶν βαρβάρων ἐπίσκοποι),[36] додека за Јован Зонара и Теодор Валсамон ова правило се однесува на епископите кои се зависни од Константинопол, а се во земјите – соседи на дадените епархии: Аланија и Рус:

Зонара: „На Kонстантинополскиот епископ правилото му го доверува ракополагањето на епископи за варварските народи кои живеат во наведените области, како што се Аланите и Русите; затоа што првите се соседи (συμπαράκεινται) со диоцезата Понт, а Русите – со Тракија“.

Валсамон: „Епископи на варварите може да се нарекуваат оние на Аланија, Русија и др. Затоа што, Аланите се на Понтската диоцеза, а Русите на Тракиската“.[37]

Во секој случај, изразот „варварски народи“ од гореспомнатите диоцези не дава никакви основи за проширување на црковната јурисдикција на Константинопол врз целата православна дијаспора.

***

Други канони на Халкидонскиот собор ги дефинираат судските овластувања на Константинополскиот архиепископ. Правилото 9 гласи:

„Ако некој епископ или клирик од таа провинција е незадоволен од митрополитот на истата,[38] нека се обрати до егзархот на диоцезата[39] или до престолот на царствениот Константинопол и пред него нека се суди.[40]

Истата норма ја повторува и правилото 17.[41] Многу карактеристично, Соборот молчи за аналогните права на другите престоли. Византиските канонисти ги разбираат Каноните 9 и 17 во смисла, дека другите патријарси овде се нарекуваат „егзарси на диоцезите“.[42] Притоа, според Аристин, Константинополскиот патријарх (до кого што обраќањето за апелација се разбира како алтернатива на апелацијата до егзарсите), се покажува како надарен со уникатни овластувања – да им суди на митрополитите, не само во својата област на јурисдикција, туку и од другите патријаршии.[43]

Меѓутоа, истовремено, таквото разбирање на халкидонските правила не е ниту неопходно, ниту општоприфатено. Се разбира, титулата патријарх во средината на V век сè уште не се сметала за официјална и не била користена во правилата на соборите. Сепак, Соборот можел да го нарече „егзарх на диоцеза“ само Александрискиот патријарх, додека Антиохискиот и Ерусалимскиот ја делеле меѓусебе Источната диоцеза и според тоа, не можело да бидат наречени негови егзарси. Но, овде не може да се земе предвид Александрискиот патријарх, бидејќи тој немал потчинети митрополити (тоа била една од карактеристиките на црковната организација на Египет). Според тоа, правилото нема универзален карактер, туку ја опишува конкретната ситуација: утврдување јуридичката страна на правата на Константинополскиот престол, чиј административен аспект е опишан во правилото 28. Во претходната етапа, правото да ги суди митрополитите им било доделено на рамните на Константинополската катедра и на архиепископите на главните градови на трите диоцези што влегле во нејзина јурисдикција: Кесарија Кападокиска (Понт), Ефес (Азија) и Хераклеја (Тракија). Карактеристично е дека митрополитите на овие три градови во своите титули до ден денес ја зачувале титулата „егзарх“ на дадената област. Подоцна, егзарсите ги изгубиле своите канонски привилегии, а единствен судија на митрополитите на своите три диоцези останува само Константинополскиот патријарх.[44] Канонистот Теодор Валсамон го разбира ова правило токму во таква смисла на укажување, дека тие (права) некогаш  биле активни, а подоцна исчезнале јуридичките права на митрополитите на диоцезите.[45]

Но, дури и да претпоставиме дека под „егзарси на диоцезите“ се подразбираат другите патријарси, текстот на правилата не нѐ обврзува да го прифатиме толкувањето дека сврзникот „или“ се разбира како право на избор меѓу нив и Константинопол. Поедноставно е да се претпостави дека се работи за две варијанти на именување на највисоката апелациска инстанца: стара (егзарх на диоцеза) и нова (Константинополскиот престол – кој трите диоцези одеднаш ги добил како потчинети). Во секој случај, би било чудно ако Соборот ги раздвојувал административните овластувања од судските инстанци и би ги потчинил на судот на Константинопол митрополитите кои добиле хиротонија од други патријарси. По тој повод, Јован Зонара конкретно објаснува:

„Но, не над сите митрополити без исклучок е поставен за судија Константинополскиот патријарх, туку само над оние што му се потчинети. Зашто, тој не може да ги приведе под свој суд митрополитите на Сирија или Палестина и Феникија или Египет против нивна волја. Туку, митрополитите на Сирија подлежат на судот на Антиохискиот патријарх, палестинските – на судот на Ерусалимскиот патријарх, а египетските да бидат судени од Александрискиот патријарх, од кого добиваат ракополагање и кому се потчинети.[46]

Извадок од: https://shorturl.at/dlwS8

Превод: протојереј Антониј Петрушевски

---

[1] Објавено во: Вестник ПСТГУ Серия I: Богословие. Философия. 2014. Вып. 3 (53). С. 25-51. (Овој превод е дел од таа статија. – Бел. на прев.)

[2] „Иже во царех перваго християнина бывша, святаго и блаженнаго, и равна апостолом великаго царя Константина. Повеление его царское содеянно и дано Святей Соборней и Апо- стольстей Церкви“ (Кормчая. М., 1653. Л. 1-10об. [2-я пат.]).

[3] За црковнo-историската наука, сериозен терминолошки проблем е смешувањето на поимите „епархија“ и „епископија“, предизвикано од специфичната традиција на Руската црква (која со векови се сметала за една од епархиите на Цариградската патријаршија). Во првобитната употреба, областа потчинета на обичен епископ се означувала со терминот ενορία, додека терминот επαρχία (грчки еквивалент на латинскиот provincia) бил резервиран за област под јурисдикција на некој митрополит. Во Русија, каде што разликите меѓу митрополитите и епископите се трансформирани од административни во титуларни, „епархија“ вообичаено се нарекува област што е потчинета на обичен епископ (освен на викарните епископи). Оваа конфузија може да доведе до многу проблеми, бидејќи овластувањата на епископот во „еноријата“ и на митрополитот во „епархијата“, значително се разликуваат.

[4] Види: Апост. 38, Антиох. 9 и др.

[5] Види: Антиох. 9, 16, 19, 20.

[6] Види: 1 Всел. 4–6; Антиох. 11; Карт. 63.

[7] Види: Антиох. 9, 20; Апост. 34.

[8] Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 45.

[9] Σύνταγμα. Т. 3. Σ. 140-141.

[10] Таков бил архиепископот Новгородски. Сфаќањето на архиепископскиот чин како почесна награда, го обележало целиот систем на титулирање во руската Црква. Во древната Црква и во Византија, буквално за архиепископи се сметале митрополитите и патријарсите.

[11] Фразата „треба да се знае“ (είδέναι χρή), типична за прирачниците, наведува да мислиме дека, катедрата на „првиот“ или „началствувачкиот во митрополијата“ епископ, не ја установувала Црквата, туку била позната априори од постоечкиот граѓански поредок.

[12] 2 Всел. 2; Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 169-170.

[13] Во грчкиот текст на правилата на Сардикискиот собор 343 г. (Сардик. 6; Σύνταγμα. Т. 3. Σ. 243) митрополитот се нарекува „егзарх на провинцијата (εξαρχος τής επαρχίας)“. Во западната црковна традиција обичниот црковен округ се нарекува „диоцеза“, додека на Исток за него се утврдил терминот „епархија“.

[14] Интересно, еден од картагинските канони пропишува, најстариот епископ да се нарекува, не „егзарх на јереите“, туку едноставно „епископ на првиот престол“ (Карт. 48 (39)). Титулата „примас“ (primas) во западната традиција се применувала за најстариот по чест митрополит на голема област. Византиските канонисти ги поистоветувале егзарсите и примасите (Σύνταγμα. Т. 3. Σ. 404-405; Правила. [Ч. 3]. С. 498; Pitra. Т. 2. Р. 462-463).

[15] Подетално види: Грацианский М. В. Возникновение и развитие концепции папского при¬мата в I-V вв. // Вестник ПСТГУ Серия I: Богословие. Философия. 2014. Вып. 2 (52). С. 9-29.

[16] Зборот потекнува од грчкиот πρέσβυς (стар, најстар), чија етимологија не е сосема јасна (види: Frisk Н. Griechisches etymologisches Worterbuch. Heidelberg, 1960. Bd. 3. S. 593). Уште во Антиката овој збор и зборовите изведени од него имале политичка конотација (види.: πρέσβυς „водач“; τό πρέσβος „собрание на старешини“; ή πρεσβεία „претставништво“). Вo новозаветниот лексикон, терминот πρεσβύτερος означува „старец, старешина, предок“, т. е. лице со авторитет. Оттука е традиционалното именување на христијанските свештеници со името презвитери.

[17] Во словенската традиција постоел преводот „старѣишиньство“ ((Древне-славянская кормчая XIV титулов без толкований / В. Н. Бенешевич, изд. СПб., 1906. Т. 1. Вып. 1. С. 97).).

[18] 1 Всел. 6. Σύνταγμα κανόνων...Τ. 2. Σ. 128.

[19] Вообичаениот превод „епархија“ може да воведе во заблуда. Овде се имаат предвид токму правата на провинцијалната митрополија.

[20] Σύνταγμα κανόνων...Τ. 2. Σ. 203–204.

[21] Σύνταγμα. Т. 1. Σ. 140.

[22] Термин со кој во науката се нарекуваат епископите што се потчинети на митрополитот и кои имаат право на глас кога се избира митрополит (лат. suffragium). Грчки еквивалент е: έπαρχιώται.

[23] 2 Всел. 2.

[24] Во официјалниот руски превод, зборот се утврдил во еднина: „преимущество“, предност“ (види.: Правила. [Ч. 2]. С. 87).

[25] „Тον μέν τοι Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπον έχειν τά πρεσβεία τής τιμής μετά τον τής 'Ρώμης έπίσκοπον, διά τό είναι αύτήν νέαν 'Ρώμην“ (Σύνταγμα. Τ. 2. Σ. 173).

[26] „...διαθήκην τε ποιήσας τοΐς μέν παισί διένειμε τήν άρχήν εις πρώτερον, πρεσβεία δέ τά μέν τή πρεσβυτέρα 'Ρώμη, τά δέ τή έπωνύμω αύτου καταλιπών έδωκε“ (Sozomenus. Historia ecclesiastica II. 34.2).

[27] „...διαθήκας ποιείται, έν αίς τούς μέν τρείς υιούς κληρονόμους τής βασιλείας ένίστησι, καθά καί ζών αύτοίς τούς κλήρους διένειμεν, πολλά δέ τή 'Ρωμαίων πόλει καί τή έαυτου έπωνύμω πρεσβεία καταλιπών τάς διαθήκας... παρατίθεται...“ (Socrates Scholasticus. Historia ecclesiastica 1.39.10).

[28] Илиријската префектура по разделбата во 395 г. ги вклучувала диоцезите Дакија и Македонија.

[29] „Honorius et Theodosius Augusti Philippo p.p. Ulyrici. Omni innovatione cessante vetustatem et canones pristinos ecclesiasticos, qui nunc usque tenuerunt, et per omnes Illyrici provincias servari praecipimus, ut, si quid dubietatis emerserit, id oporteat non absque scientia viri reverentissimi sacrosanctae legis antistitis urbis Constantinopolitanae, quae Romae veteris praerogativa laetatur, conventui sacerdotali sanctoque iudicio reservari“ (C.J. 1.2.6; CIC. Vol. II. P. 12).

[30] Такa ja третира таа нормa схолиjaта во ракописот Laurent. Plut. V. 22:

„Треба да се знае, дека сите епископи на Илирик припаѓаат кон најсветиот Римски престол. Сепак преблагочестивите закони му дале толку голема власт на Константинополскиот престол, што пропишуваат, без негово знаење да не се донесува никаква одлука во однос на црковната диоцеза во Илирик“. За време на императорот Јулијан (361-363) Илирик бил привремено присоединет кон Италијската префектура. Изгледа дека во тоа време настанала определена зависност на илиријските епископи од власта на Римскиот папа. Карактерот на таа зависност останува нејасен. Ако се цени според едиктот од 421 г., „прерогативите“ на Рим не се простирале подалеку од запознавање со решенијата што биле донесени на помесните собори.

[31] Види: Duchesne L. L’lllyricum ecclesiastique // Byzantinische Zeitschrift. 1892.Bd. l.S.531-550; Лепорский П. И. История Фессалоникского экзархата до времени присоединения его к Константинопольскому Патриархату. СПб., 1901; Grumel V. Le Vicariat de Thessalonique et le premier rattachement de nilyricum oriental au patriarcat de Constantinople // Annuaire de l’Ecole des Legislations Religieuses. 1952. P. 49-63; Сиротенко В.Т. Борьба Западной Римской империи и Византии за префектуру Иллирии в 395-425 гг. и ее последствия // Античная древность и Средние века. 1972. Т. 8. С. 73-88.

[32] На првата седница легатот на папата Лав I, епископот Пасхазин, рекол: „Еве ние, по Божјата волја, го сметаме господинот Анатолиј за прв, а тие [т.е. претседателите на „Разбојничкиот“ собор] го поставиле блажениот Флавијан како петти“. Диоген, епископот Кизички, рекол: „Затоа што вие ги знаете каноните“ (ДВС. Т. 3. С. 71).

[33] Вo традиционaлниот руски превод — „у иноплеменников“, кај туѓите народи. Меѓутоа, во грчкиот израз „τούς έν τοίς βαρβαρικοίς επισκόπους“ придавката „варварски“ се однесува на зборот кој понатаму е испуштен: „народи“. За тоа сведочи аналогниот израз во 2-то правило на II Вселенски собор: „τάς έν τοΐς βαρβαρικοίς έθνεσι τού Θεού εκκλησίας“ (Σύνταγμα κανόνων...Τ. 2. Σ. 170).

[34] Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 280-281.

[35] Во посланието до Халкидонскиот Собор од папата Лав I се вели: „...обичајот кој одамна бил во сила, до кој се придржувала светата Божја Црква Константинополска, — да ракополага митрополити на диоцезите Азиска, Понтијска и Тракиска, — сега и ние утврдивме со соборна одлука, не толку давајќи му нешто на Константинополскиот престол, колку уредувајќи го поредокот во митрополиите (ταΐς μητροπόλεσι την ευταξίαν πρυτανεύοντες)..., особено што се однесува до ефесјаните, кои многупати Ве вознемирувале“ (Acta Conciliorum Oecumenicorum / E. Schwartz, ed. B., 1935. T. II/3/1. P. 116 [475]; Деяния… Т. 4. С. 168).

[36] Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 286.

[37] Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 283,285.

[38] Во црковнословенската верзија — „на митрополитот на областа“ (Правила. [Ч. 2]. С. 181). Важното уточнување „τής αύτής“ („на истата“) било испуштено.

[39] Во официјалниот руски превод — „великия области“, на голема област. Види, на пример: Правила. [Ч. 2]. С. 181.         

[40] „Εί δέ προς τόν τής αύτής έπαρχίας μητροπολίτην έπίσκοπος ή κληρικός άμφισβητοίη, καταλαμβανέτω τόν εξαρχον τής διοικήσεως ή τόν τής βασιλευούσης Κωνσταντινουπόλεως θρόνον, καί έπ’ αύτφ δικαζέσθω“ (Σύνταγμα. Τ. 2. Σ. 237).

[41] Εί δέ τις άδικοΐτο παρά τού ίδιου μητροπολίτου, παρά τω έξάρχω τής διοικήσεως, ή τω Κωνσταντινουπόλεως θρόνω δικαζέσθω, καθά προείρηται“ (Σύνταγμα. Τ. 2. Σ. 258).

[42] Σύνταγμα. Τ. 2. Σ. 238,240.

[43] „Таа предност, т.е. митрополит, кој е под власт на еден патријарх, да биде суден од друг, ни со правилата, ни со законите не е дадена на никој од другите патријарси, освен на Константинополскиот“ (Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 240).

[44] Најверојатно, токму со непознавањето на таква институција може да се објасни преводот во најстарата словенска Крмчија на зборовите „егзарх на диоцезата“ со слабо-разбирливите „начальник строения“, началник на уредбата (Кормчая. Т. 1. С. 117).

[45] Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 239-240.

[46] Σύνταγμα. Т. 2. Σ. 260.