Соборноста и приматот во Црквата нa помесно, регионално и вселенско ниво

Став на Московската патријаршија по прашањето за првенството во Вселенската црква. Документ усвоен на седницата на Светиот Синод на Руската православна црква, 25-26 декември 2013 г. (весник бр. 157). ❈

Прашањето за првенството во Вселенската Црква неколкупати било на дневен ред на Мешаната меѓународна комисија за богословски дијалог помеѓу Православната црква и Римо-католичката црква. На 27 мај 2007 г. Светиот Синод на Руската православна црква ѝ препорача на Синодалната богословска комисија да го проучи тоа прашање и да подготви официјален став на Московската патријаршија (весник бр. 26). Меѓутоа, на 13 октомври 2007 г. на седницата на Мешаната комисија во Равена – во отсуство на делегацијата на Руската црква и без да се земе предвид нејзиното мислење – беше донесен документ на тема „Еклисиолошките и канонските последици од сакраменталната природа на Црквата“. Проучувајќи го Равенскиот документ, Руската Православна црква не се согласи со него во делот каде што се зборува за соборноста и приматот на ниво на Вселенската црква. Бидејќи во Равенскиот документ се прави разлика помеѓу три нивоа на црковната администрација – помесно, регионално и вселенско (ниво) – во ставот на Московската патријаршија таа тема, исто така, се разгледува на три нивоа.

1. Во Светата Христова Црква првенството во сѐ ѝ припаѓа на Нејзината Глава – Господ и Спасител наш Исус Христос, Синот Божји и Синот Човечки. По зборовите на свети апостол Павле, Господ Исус Христос е Глава на телото на Црквата; Он е почеток, првенец од мртвите, за Он да има првенство во сѐ (Кол 1, 18).

Според апостолското учење, Бог на нашиот Господ Исус Христос, Отецот на славата, „кога Го воскресна од мртвите и Го постави од Својата десна страна на небесата, повисоко од секое началство, власт, сила и господство и од секое име, со кое се именуваат не само во овој свет, туку и во идниот... и Го постави глава над сите во Црквата“ (ЕфЕС 1, 17-23).

Црквата која престојува на земјата не е само собор на верните во Христос, туку е и Богочовечки организам. „Вие сте тело Христово, а поодделно – членови“ (1 Кор 12, 27).

Според тоа, различните форми на првенство во Црквата, која е во историско странствување во овој свет, е второстепено во однос на вечното првенство на Христос како Глава на Црквата, со Чие посредство Бог Отец помирува со Себе сѐ, „помирувајќи го преку Него... и земното и небесното“ (Кол 1, 20). Првенството во Црквата, пред сѐ, треба да биде служба на помирување која за цел го има создавањето на согласност, според зборовите на апостолот, кој повикува на „зачувување на единството на духот во сојуз со мирот“ (Ефес 4, 3).

2. Во животот на Христовата црква, која престојува во овој век, првенството, наедно со соборноста, е еден од основните принципи на нејзиното устројство. На разни нивоа од црковното битие, првенството кое се создало во текот на историјата, има различна природа и разни извори. Тие нивоа се: 1) епископијата (епархијата), 2) автокефалната помесна црква и 3) вселенската црква.

1) На ниво на епархија првенството му припаѓа на епископот. Првенството на епископот во својата епархија е засновано на цврсти богословски и канонски основи кои потекнуваат од епохата на ранохристијанската Црква. Според учењето на апостолот Павле, епископите „ги поставил Светиот Дух... како надгледувачи, да ја пасат Црквата на Господ и Бог, Која Он ја придобил со Својата Крв“ (Дела 20, 28). Извор на првенството на епископот во својата епархија е апостолското преемство кое се дава преку хиротонија.[1]

Епископското служење е неопходна основа на Црквата: „Епископот е во Црквата, и Црквата е во епископот, и кој не е со епископот, тој не е во Црквата“ (свештеномаченик Кипријан Картагински).[2] Свештеномаченикот Игнатиј Богоносец првенството на епископот во својата епархија го споредува со управувањето на Бога: „Трудете се да правите сѐ во Божјо едномислие, бидејќи епископот претседателствува наместо Бога, презвитерите го заземаат местото на соборот на апостолите, а на ѓаконите, кои многу ги сакам, им е доверено служењето на Исус Христос, Кој пред вековите е во Отецот, и на крај, се јавил видливо“ (Послание кон Магнезијците, 6).

Во својот црковен дел епископот ја има целосната власт – сакраменталната, административната и учителската. Свети Игнатиј Богоносец поучува: „Без епископот никој ништо да не прави од она што се однесува до Црквата. Само онаа Евхаристија треба да се почитува како вистинска, која се извршува од епископот или од оној што тој самиот му го доверил тоа... Без епископот не е дозволено ни да се крштева, ни да се извршува вечера на љубовта; напротив, што ќе одобри тој, тоа и на Бога му е пријатно, за секое дело да биде цврсто и несомнено“ (Послание кон Смирненците, 7).

Сакраменталната власт на епископот со најголема полнота се изразува во Евхаристијата. При нејзиното извршување епископот е образ / икона на Христос, од една страна претставувајќи ја Црквата на верните пред лицето на Бога Отецот, а од друга страна – предавајќи им го на верните благословот Божји и хранејќи ги со вистинската духовна храна и пиење од евхаристиската Тајна. Како глава на својата епархија, епископот го возглавува соборното богослужење, ракополага клирици и ги назначува на црковните парохии, благословувајќи им да ја извршуваат Евхаристијата и другите Тајни и свештенодејства.

Административната власт на епископот е изразена во тоа што нему му се потчинуваат клирот, монаштвото и лаиците во епархијата, парохиите и манастирите (освен ставропигијалните), а исто така и различните епархиски установи (образовните, добротворните и др.). Епископот извршува суд по прашањата за нарушувања на црковното право. Во Апостолските правила се вели: „Епископот да се грижи за сите црковни работи и да ги уредува“ (38 правило); „презвитерите и ѓаконите без волјата на епископот ништо да не прават. Зашто, нему му се доверени луѓето Господови, и тој ќе даде одговор за нивните души“ (39 правило).

2) На ниво на автокефалната Помесна Црква, првенството му припаѓа на епископот кој е избран како претстоител на помесната црква од страна на Соборот на нејзините епископи[3]. Според тоа, извор на првенството на ниво на автокефалната црква е избирањето на првиот епископ од Соборот (или Синодот), кој ја има полнотата на црковната власт. Таквото првенство стои на цврсти канонски основи кои потекнуваат од епохата на Вселенските Собори.

Власта на Претстоителот во автокефалната помесна црква се разликува од власта на епископот во својот црковен дел: тоа е власт на првиот меѓу еднаквите епископи. Тој го извршува своето служење на првенство во сооднос со општоцрковната канонска традиција, изразена во 34-то Апостолско правило: „Епископите на секој народ треба да го знаат првиот меѓу нив и него да го признаваат како  глава, и ништо од она што ја надминува нивната власт да не го прават без неговото расудување: секој да го прави само она што се однесува до неговата епархија и до местата кои на неа ѝ припаѓаат. Но, и првиот ништо да не прави без расудувањето на сите. Зашто така ќе има едномисленост, и ќе се прослави Бог во Господа и на Светиот Дух, Отецот, Синот и Светиот Дух“.

Полномоштвата на Претстоителот на автокефалната помесна црква ги определува Соборот (Синодот) и се утврдуваат во уставот. Така, Претстоителот нема еднолична власт во автокефалната Помесна Црква, туку управува со неа соборно – во соработка со другите епископи[4].

3) На ниво на Вселенската Црква како заедница на автокефални помесни цркви кои се обединети во едно семејство со заедничко исповедање на верата и кои престојуваат во сакраментално општење една со друга, првенството се определува во сооднос со традицијата на свештените диптиси и е првенство по чест. Таа традиција потекнува од правилата на Вселенските Собори (3-то правило на II Вселенски Собор, 28-мото на IV Вселенски Собор и 36-то на VI Вселенски Собор) и се потврдува во текот на црковната историја во делата на Соборите во одделните Помесни Цркви, а исто така во праксата на литургиското спомнување од страна на претстоителите на другите помесни цркви по редот на свештените диптиси.

Поредокот на диптисите историски се менувал. Во текот на првото илјадалетие од црковната историја, првенството по чест ѝ припаѓало на Римската катедра[5]. По раздвојувањето на евхаристиското заедничарење меѓу Рим и Константинопол во средината на XI век, првенството во Православната црква преминало кон следната катедра по редот во диптихот – Константинополската. Оттогаш до денес првенството по чест во Православната црква на вселенско ниво му припаѓа на Константинополскиот Патријарх како на прв меѓу еднаквите претстоители на Помесните православни цркви.

Изворот на првенство по чест на ниво на Вселенската Црква е канонско предание на Црквата, утврдено во свештените диптиси и признаено од сите автокефални помесни цркви. Содржината на првенството по чест на вселенско ниво не е определено од каноните на Вселенските или Помесните Собори. Канонските правила на коишто се потпираат свештените диптиси, на првиот, (кој во времето на Вселенските собори бил Римскиот епископ), не го ополномоштуваат со никаква власт на општоцрковно ниво[6].

Еклисиолошките изопачувања, кои на првиот јерарх на вселенско ниво му припишуваат функции на управување, какви што се својствени за првиот на други нивоа од црковната организација, во полемичката литература од второто илјадалетие добиле назив „папизам“.

3. Поради тоа што карактерот на првенството што постои на разни нивоа од црковното устројство (епархијално, помесно и вселенско), е различно, функциите на првиот на различни нивоа не се исти и не можат да се пренесуваат од едно ниво на друго.

Пренесувањето на функциите на служењето со првенството од нивото на епископија на вселенско ниво, всушност означува признавање на особен вид служба – „вселенски архијереј“, којшто ја има учителската и административната власт во целата Вселенска Црква. Таквото признавање, укинувајќи ја сакраменталната еднаквост на епископатот, доведува до појавување на јурисдикција на вселенски првојерарх, за каквашто, ни свештените канони, ниту светоотечкото предание, не спомнуваат ништо, и чија последица е намалувањето или дури укинувањето на автокефалиите на помесните цркви.

Потоа, проширувањето на првенството кое е својствено за претстоител на автокефална помесна Црква (според 34-то Апостолско правило), на вселенско ниво[7], на првиот епископ во вселенската Црква би му дало особени права, независно од согласноста за тоа на помесните православни цркви. Таквото пренесување на разбирањето на природата на првенството од помесно ниво на вселенско, би барало и соодветно пренесување на процедурите за избирање на првиот епископ на вселенско ниво, што веќе би довело до нарушување на правата на автокефалната помесна црква самостојно да избира свој претстоител.

4. Господ и Спасителот Исус Христос своите ученици ги предупредувал за властољубие (сп. Мт 20, 25-28). Црквата секогаш се спротивставувала на искривените претстави за првенството кои почнале да проникнуваат во црковниот живот од дамнешни времиња[8]. Во определбите на Соборите и во делата на светите мажи се осудувала злоупотребата на власта[9].

Римските епископи кои првенствувале по чест во вселенската Црква, од гледна точка на Источната Црква, секогаш биле патријарси од Западот, т.е. претстоители на западната помесна црква. Притоа, уште во првото илјадалетие од црковната историја, на Запад почнала да се формулира доктрина за особена, со божествено потекло, учителска и административна власт на римскиот епископ, која се распростира на целата вселенска Црква.

Православната Црква не го примила учењето на Римската црква за папскиот примат и за божественото потекло на власта на првиот епископ во Вселенската црква. Православните богослови секогаш настојувале на тоа, дека Римската црква е една од автокефалните помесни цркви и нема право да ја проширува својата јурисдикција на територија на другите помесни цркви. Тие, исто така, сметале дека востановувањето на првенството по чест на римските епископи има човечки, а не божествен карактер[10].

Во текот на целото второ илјадалетие и до наши денови, во Православната црква е зачувана таа административна структура што била својствена за Источната Црква од првото илјадалетие. Во рамките на таа структура, секоја автокефална помесна црква, наоѓајќи се во догматско, канонско и евхаристиско единство со другите помесни цркви, е самостојна во управувањето. Во Православната црква нема и никогаш немало административен центар на вселенско ниво.

Напротив, на Запад, развојот на учењето за особена власт на римскиот епископ, според кое врвната власт во вселенската Црква му припаѓа на епископот на Рим, како наследник на апостолот Петар и како Христов намесник на земјата, довело до формирање на друг административен модел на црковниот поредок со еден вселенски центар во Рим[11].

Во сооднос со двата различни модели на црковно устројство, различно се претставувани условите на каноничност на црковната заедница. Во католичката традиција неопходен услов за каноничност е евхаристиското единство на некоја црковна заедница со Римскиот престол. Во православната традиција, за канонска се смета онаа заедница која е дел од автокефална помесна црква и поради тоа престојува во евхаристиско единство со другите канонски помесни цркви.

Како што е познато, обидите во Источната Црква да се постави западниот модел на административно устројство, секогаш наидувале на спротивставување на православниот Исток. Тоа нашло израз во црковните документи[12] и во полемичката литература, кои се составен дел од Преданието на православната Црква.

5. Првенството во вселенската православна Црква, коешто според својата природа е првенство по чест, а не на власт, има големо значење за православното сведоштво во современиот свет.

Константинополската патријаршиска катедра има првенство по чест врз основа на свештените диптиси кои се признати од сите помесни православни цркви. Содржината на тоа првенство е определено со консензус на помесните православни цркви и е изразено, одделно, на сеправославните состаноци за подготовка на Светиот и велик Собор на православната Црква[13].

Остварувајќи го своето првенство, претстоителот на Константинополската Црква може да настапува со иницијативи од сеправославен размер, а исто така да се обраќа кон надворешниот свет од името на целата православна полнота, бидејќи за тоа е ополномоштен од сите помесни православни цркви.

6. Првенството во Христовата Црква е повикано да му служи на духовното единство на нејзините членови и на благоустројството на нејзиниот живот, зашто „Бог не е Бог на безредието, туку на мирот“ (1 Кор 14, 33). Служењето на првиот во Црквата е туѓо на светското властољубие и за цел има „изградување на Христовото тело... за ние... со вистинска љубов во сѐ да растеме во Оној, Кој е глава, Христос, од Кого целото тело... составено и склопено и сврзано преку сите дарувани врски, при дејството на секој дел, според силите негови, нараснува за да се изградува во љубов (Ефес 4, 12-16).

 

Извор: https://shorturl.at/amtY5

Превод: свештеник м-р Филип Станковски

---

x

[1] Која во себе вклучува избирање, ракополагање и рецепција од страна на Црквата.

[2] Еp. 69.8, PL 4, 406A (во рускиот превод, Послание 54).

[3] Како по правило, првиот епископ ја возглавува главната (онаа што  има првенство) катедра на канонската територија на соодветната Црква.

[4] Во составот на автокефалните помесни цркви може да има сложени црковни организации, на пр., во Руската Православна Црква постојат автономни и самоуправни Цркви, митрополитски окрузи, егзархати и митрополии. Во секоја од нив постојат свои форми на првенство, кои се определуваат од Помесниот Собор и се изразуваат во црковниот устав.

[5] За првенството по чест на Римската катедра и, на второ место, на Константинополската катедра, се зборува во 3-то правило од II Вселенски Собор: „Константинополскиот епископ да ја има предноста на чест по Римскиот епископ, затоа што тој град е новиот Рим“. Во 28-то правило од IV Вселенски Собор се уточнува ова правило и се укажува на канонската причина на првенството по чест на Рим и Константинопол: „На престолот на стариот Рим отците соодветно му дале предност, затоа што бил град на царот. Следејќи го тој мотив, и сто педесетте богољубезни епископи му дале рамни предности на најсветиот престол на новиот Рим, расудувајќи правилно, дека градот кој ја добил честа да биде град на царот и синклитот, имајќи рамни предности со стариот царствен Рим, и во црковните работи да биде возвеличен како него, и ќе биде втор по него“.

[6] Постојат правила кои во полемичката литература се користат за канонски да се засноваат судските прерогативи на првенствувачката Римска катедра: тоа се 4-то и 5-то правило на Сардикискиот собор (343 г.). Меѓутоа, во тие правила не се вели, дека правата на Римската катедра да прима апелации се распространува на целата вселенска Црква. Од канонското право е познато, дека дури ни на Запад тие правила не биле безгранични. Така, уште Картагинскиот Собор во 256 г., под претседателство на св. Кипријан по повод претензиите на Рим да биде прв, го искажал следново мислење за односите помеѓу епископите: „Никој од нас не треба да се прави епископ на епископите или со тирански закани да ги принудува своите колеги на неопходно потчинување, затоа што секој епископ, поради слободата и власта, има право на свој сопствен избор и како што не може да биде суден од друг, така и самиот не може да суди друг; туку сите ќе го очекуваме судот на нашиот Господ Исус Христос, Кој единствено има власт да нѐ постави за управување на Својата Црква и да суди за нашите дејства“ (Sententiae episcoporum, PL 3, 1085C, 1053A-1054A). За тоа зборува и вклученото во сите авторитетни изданија од канонскиот корпус – особено во  Книгата правила, во состав на каноните на Картагинскиот собор – Послание на Африканскиот Собор до Келестин, папа Римски (424 г.). Во тоа послание Соборот го отфрла правото на Римските папи да примаат апелации на судските одлуки од Соборот на африканските епископи: „Ве молиме, господине брате, понатаму лесно да не ги допупштате до вашиот слух дојдените од овде, и не примајте ги во заедницата оние кои сме ги одлачиле (одвоиле) од нас...“ 118- то правило од Картагинскиот собор во себе содржи забрана да се апелира кон Црквата на задморските земји, во кои, секако, спаѓа и Рим: „Кој, бидејќи одлачен од црковното заедничарење во Африка, ќе се прикраде во задморските земји за да биде примен во заедничарење, тој ќе биде исфрлен од клирот“.

[7] Како што е познато, не постои ни еден канон кој би дозволувал таква пракса.

[8] Уште во апостолските времиња, свети апостол Јован Богослов во своето послание го осудил Диотреф, кој сакал да биде прв (3 Јован 1, 9).

[9] Така, III Вселенски Собор, чувајќи го правото на Кипарската Црква за самовозглавување, во своето 8-мо правило вели: „Оние кои началствуваат во светите Кипарски цркви, да имаат слобода, без да им вршат притисоци, по правилата на светите отци и според древниот обичај, сами да извршуваат поставување на најблаговејни епископи. Истото да се запазува и во другите области и насекаде по епархиите: за никој од богољубивите епископи да не ја шири својата власт на друга епархија која порано и од почетокот не била под неговата рака или под неговите претходници. Но, ако некој посегнал и насилно потчинил некоја епархија, да ја даде истата: да не се престапуваат правилата на отците, да не се вмолкне, под изглед на свештенодејствие, надменоста на светската власт; и по малку да не ја изгубиме незабележително слободата што ни ја дарувал со Својата Крв нашиот Господ Исус Христос, ослободителот на луѓето“.

[10] Така, во XIII век светителот Герман Константинополски напишал: „Постојат пет патријаршии со нивни определени граници, а, во последно време меѓу нив се случи шизма, чиј почеток е дрската рака која бараше власт и господарење во Црквата. Глава на Црквата е Христос, секој стремеж за доминирање е спротивен на Неговото учење“ (цитирано по: Соколов И.И. Лекции  по истории Греко-Восточной Церкви. – СПб., 2005. С. 129).

Во XIV век, Нил Кавасила, архиепископ на Солун, пишувал за првенството на римскиот епископ: „Папата навистина има две привилегии: тој е епископ на Рим... и тој е прв (по чест) среде епископите. Од Петар тој ја добил римската катедра, а првенството (по чест) го добил многу подоцна од блажените Отци и благочестивите императори, за да има поредок во црковните работи“ (De primatu papae, PG 149, 701 CD).

Неговата Светост, Константинополскиот патријарх Вартоломеј вели: „Сите ние, православните... сме убедени дека во првото илјадалетие од постоењето на Црквата, во времето на неразделената Црква, било признаено првенството на епископот на Рим, на папата. Тоа првенство било почесно, во љубовта, а не јуридичко главенство над целата христијанска Црква. Со други зборови, според нашето богословие, тоа првенство е од човечки поредок и било востановено од неопходност за Црквата да има глава и координативен центар“ (од предавање пред бугарските медиуми, во ноември 2007 г.).

[11] Разликите во црковните организации меѓу Римокатоличката црква и Православната црква, освен на вселенско, може да се видат и на помесно и на епархиско ниво.

[12] Во Окружното послание од 1848 г., Источните патријарси го осудуваат претворањето од Римските епископи на првенството по чест во господарење над целата вселенска Црква: „Првенството (главенството)... тие од братски однос и јерархиска предност го претвориле во господарење“ (п.13). Достоинството на Римската црква, се вели во Посланието, „не се состои во господарење или главенство, кои и самиот Петар никогаш не ги добил, - туку, во братско старешинство во Вселенската црква и предноста што им е дадена на папите поради знаменитоста и древноста на нивниот град“ (п. 13).

[13] Види го, на пр., Решението на IV Сеправославен состанок (1968 г.), п. 6, 7; Правилник на Сеправославните предсоборни состаноци (1968 г.), ст. 2, 13.