Преподобен Никодим Светогорец и неговите мисли за судската власт на Цариградскиот патријарх
Предавање на ректорот на КДАиС, епископот Белгородски Силвестер на отварањето на XI годишна студентска конференција „Студентската наука во духовното школо“, организирана од Киевската духовна академија и семинарија на 30 март 2021 година.
Границата на XX-XXI век стана време на приметно заострување на спорот по повод православната еклесиологија. Треба отворено да се признае дека денес помеѓу Помесните Православни Цркви нема единство во разбирањето на ред аспекти на учењето за Црквата. Се изрекуваат принципиелно разни погледи за природата и обемот на првенство во Вселенската Црква, со механизам на создавање на нови автокефални и автономни Цркви, на канонски статус на православната дијаспора. Притоа сите тие прашања не остануваат само предмет на апстрактни теоретски спорови. Тие создаваат сериозни проблеми во взаимните односи помеѓу помесните Цркви. Затоа денес особено е важно да се има балансирана и одговорна дискусија по прашањата за православното учење за Црквата. Темел за таква дискусија треба да послужи светоотечкото наследство.
Проблемот за апелација и „украинското црковно прашање“
Еден од таквите проблематични прашања на меѓуправославните односи е прашањето за правото на Цариградскиот патријарх да донесува апелации за епископите, свештениците и ѓаконите, кои се наоѓаат во јурисдикција на други Помесни Цркви и не се согласни со донесените против нив решенија на црковните судови. Денес официјалната точка на Цариградската Патријаршија се сведува на тоа дека Вселенскиот Патријарх (и само тој) има право да донесува апелации за осудените клирици на сите Помесни Православни Цркви, да ги разгледува донесените во другите Помесни Цркви судски решенија и да дава безапелациско решение по тие дела.
Потпирајќи се на таквото разбирање на своите права, Цариградскиот Патријарх Вартоломеј донесе апелација на поранешниот Киевски Митрополит Филарет (Денисенко), одлачен од Црквата од Архиерејскиот Собор на Руската Православна Црква во 1997 година. Како резултат, на 11 октомври 2018 година Светиот Синод на Цариградската Патријаршија донесе решение за симнување на анатемата од поранешниот митрополит Филарет и за негово враќање во епископски чин. Тогаш Цариградскиот Синод ги прими во општење сите членови на УПЦ КП и УАПЦ. Беа отфрлени сите судски решенија донесени од Руската Православна Црква по однос на клириците кои беа во раскол. Беа никакви консултации со Руската Православна Црква беше објавено дека сите „гореспоменати лица се канонски вратени во својот епископски и свештенички чин“[1]
Во издадениот, во јануари 2019 година, Томос за автокефалност на Православната црква на Украина, а исто така во уставот на ПЦУ, на проектот кој беше напишан во Грција, специјално се потенцираше дека свештенослужителите „од било кој чин“ (то ест епископите, и презвитерите, и ѓаконите), осудени од „својата црковна власт со било која казна“, имаат право да испратат апелација кон Вселенскиот Патријарх. Во уставот на ПЦУ правото на Цариградската Патријаршија да донесува апелации е основана на 9 и 17 правило од IV Вселенски собор и „од многувековната пракса на Црквата“ (Устав ПЦУ, точка XI).[2]
Таквото гледиште денес го имаат како грчките канонисти, така и многу јерарси на грчката Црква. На пример, Атинскиот Архиепископ Јероним II, на 12 октомври 2019 година, во свое предавање на седницата на постојаниот Синод на Грчката Православна Црква директно кажа: „Вселенскиот Патријарх има привилегија и „право на апелација“ од архиереите на друга црковна јурисдикција, дури во случај, ако, апелирајќи, архиерејот сака да испрати соодветна молба“. Како потврда на тоа мислење архиепископот Јероним се потпре на истото 7 и 17 правило од IV Вселенски Собор.[3]
Се појавува прашањето, колку современата позиција на Цариградската Патријаршија е соодветна со преданието и праксата на Древната Црква? Навистина ли каноните на Вселенските Собори му даваат на Цариградскиот Патријарх право да прима апелации од клириците на сите Помесни Православни Цркви?
Во барањето на одговори на тие прашања ние решивме да се обратиме кон наследството на преподобниот Никодим Светогорец (1749-1809). Иако живеел веќе во Новото време, но неговото влијание на развивањето на Православната Црква тешко е да се оцени. Тој оставил големо литературно наследство, а неговите трудови служеа за духовно возродување на Христијанскиот Исток. Тоа возродување го опфаќа и богослужението, и монашкиот живот, и сверата на канонското право, и проповедништвото.
Границата на XX-XXI век стана време на приметно заострување на спорот по повод православната еклесиологија. Треба отворено да се признае дека денес помеѓу Помесните Православни Цркви нема единство во разбирањето на ред аспекти на учењето за Црквата. Се изрекуваат принципиелно разни погледи за природата и обемот на првенство во Вселенската Црква, со механизам на создавање на нови автокефални и автономни Цркви, на канонски статус на православната дијаспора. Притоа сите тие прашања не остануваат само предмет на апстрактни теоретски спорови. Тие создаваат сериозни проблеми во взаимните односи помеѓу помесните Цркви. Затоа денес особено е важно да се има балансирана и одговорна дискусија по прашањата за православното учење за Црквата. Темел за таква дискусија треба да послужи светоотечкото наследство.
Проблемот за апелација и „украинското црковно прашање“
Еден од таквите проблематични прашања на меѓуправославните односи е прашањето за правото на Цариградскиот патријарх да донесува апелации за епископите, свештениците и ѓаконите, кои се наоѓаат во јурисдикција на други Помесни Цркви и не се согласни со донесените против нив решенија на црковните судови. Денес официјалната точка на Цариградската Патријаршија се сведува на тоа дека Вселенскиот Патријарх (и само тој) има право да донесува апелации за осудените клирици на сите Помесни Православни Цркви, да ги разгледува донесените во другите Помесни Цркви судски решенија и да дава безапелациско решение по тие дела.
Потпирајќи се на таквото разбирање на своите права, Цариградскиот Патријарх Вартоломеј донесе апелација на поранешниот Киевски Митрополит Филарет (Денисенко), одлачен од Црквата од Архиерејскиот Собор на Руската Православна Црква во 1997 година. Како резултат, на 11 октомври 2018 година Светиот Синод на Цариградската Патријаршија донесе решение за симнување на анатемата од поранешниот митрополит Филарет и за негово враќање во епископски чин. Тогаш Цариградскиот Синод ги прими во општење сите членови на УПЦ КП и УАПЦ. Беа отфрлени сите судски решенија донесени од Руската Православна Црква по однос на клириците кои беа во раскол. Беа никакви консултации со Руската Православна Црква беше објавено дека сите „гореспоменати лица се канонски вратени во својот епископски и свештенички чин“[1]
Во издадениот, во јануари 2019 година, Томос за автокефалност на Православната црква на Украина, а исто така во уставот на ПЦУ, на проектот кој беше напишан во Грција, специјално се потенцираше дека свештенослужителите „од било кој чин“ (то ест епископите, и презвитерите, и ѓаконите), осудени од „својата црковна власт со било која казна“, имаат право да испратат апелација кон Вселенскиот Патријарх. Во уставот на ПЦУ правото на Цариградската Патријаршија да донесува апелации е основана на 9 и 17 правило од IV Вселенски собор и „од многувековната пракса на Црквата“ (Устав ПЦУ, точка XI).[2]
Таквото гледиште денес го имаат како грчките канонисти, така и многу јерарси на грчката Црква. На пример, Атинскиот Архиепископ Јероним II, на 12 октомври 2019 година, во свое предавање на седницата на постојаниот Синод на Грчката Православна Црква директно кажа: „Вселенскиот Патријарх има привилегија и „право на апелација“ од архиереите на друга црковна јурисдикција, дури во случај, ако, апелирајќи, архиерејот сака да испрати соодветна молба“. Како потврда на тоа мислење архиепископот Јероним се потпре на истото 7 и 17 правило од IV Вселенски Собор.[3]
Се појавува прашањето, колку современата позиција на Цариградската Патријаршија е соодветна со преданието и праксата на Древната Црква? Навистина ли каноните на Вселенските Собори му даваат на Цариградскиот Патријарх право да прима апелации од клириците на сите Помесни Православни Цркви?
Во барањето на одговори на тие прашања ние решивме да се обратиме кон наследството на преподобниот Никодим Светогорец (1749-1809). Иако живеел веќе во Новото време, но неговото влијание на развивањето на Православната Црква тешко е да се оцени. Тој оставил големо литературно наследство, а неговите трудови служеа за духовно возродување на Христијанскиот Исток. Тоа возродување го опфаќа и богослужението, и монашкиот живот, и сверата на канонското право, и проповедништвото.
Книгата „Пидалион“ како канонска вредост
Очевидно, за своја главна задача преп. Никодим ја сметал максималната популаризација и актуелизација на древното светоотечко наследство. Важно е да се каже дека своите изданија преп. Никодим ги полнел со многубројни коментари и додатоци во кои се појавила неговата длабока ерудиција. Преп. Никодим доволно скромно стоел на страна, трудејќи се да не му го оградува на читателот патот кон древното наследство. Притоа неговите толкувања и коментари денес имаат големо важно значење за разбирањето на историјата на богословската мисла во Грција во османскиот период.
Понатаму ќе го обратиме вниманието на едно од делата на преп. Никодим, која е многу важен дел во развивањето на црковното право. Јас ја имам во предвид неговата подготовена книга за издавање „Пидалион“. Најпрвин таа била издадена во Лајпциг во 1800 година. „Пидалион“ е аналогија на познатата во словенскиот свет „Книга Кормчаја“ и со себе претставува збир на правила од Вселенските и Помесните Собори и светите отци со многу коментари.[4]
„Пидалион“ бил подготвен од преподобен Никодим во соработка со јеромонахот Агапиј Постариот. Зборникот во себе вклучува правила на светите апостоли, правила на Вселенските Собори, правила на Помесните Собори (Двократниот, Цариградските 394 г. и 879 г., Картагенските 256 г. и 419 г, Анкирскиот, Неокесарискиот, Гангрскиот, Антиохискиот, Лаодикискиот и Сардискиот), правилата на светите отци (на Дионисиј Велики, Григориј Чудотворец, Петар Александриски, Атанасиј Велики, Василиј Велики, Григориј Ниски, Григориј Богослов, Амфилохиј Икониски, Тимотеј Александриски, Кирил Александриски, Генадиј Цариградски, Јован Посник, Тарасиј Цариградски, Никифор Цариградски).
„Пидалион“ има добро промислена структура. Пред секоја група правила се дава историски податок за соодветниот Собор или свет отец, потоа се дава текстот на правила од гревногрчкиот оргинал, после секое правило има негов превод (поточно прераскажување) на новогрчки јазик, потоа се даваат споредби кои укажуваат на поврзаноста на тоа правило со другите канони, и, на крај, следат коментарите од составувачот на зборникот. Тие коментари имаат широк круг на богословски, историски и канонски прашања.
Спремајќи го за издавање „Пидалион“, преп. Никодим и јером. Агапиј сакале да дадат на грчкото свештенство во раце надежен зборник на канони со кои би можеле да се раководат во црковнот живот. Освен тоа, во додатоците биле земени во предвид и класичните толкувања на Алексеј Аристин, Јован Зонара и Теодор Валсамон.
Покрај сеопштото одобрување на „Пидалион“, од страна на Синодот на Цариградската Патријаршија не било донесен некаков официјален статус за тој зборник[5]. Притоа „Пидалион“ постанал најавторитетен зборник на канони во Новото време. Грчкиот текст на „Пидалион“ имал веќе 18 преиздавања и активно се изучува од канонистите, историчарите и богословите. Св. Никодим Милаш сметал дека „Пидалион“ треба да се признае како официјален канонски зборник на Грчката Црква.[6] „Пидалион“ влијаел на составот и структурата на Книга на правила која денес се користи во Руската Православна Црква.[7]
Толкување во „Пидалион“ на 9-то правило од IV Вселенски Собор
Ние решивме да се обратиме кон „Пидалион“ за да узнаеме како во него се гледа на прашањето за апелација. Дали преп. Никодим Светогорец признава дека Цариградскиот Патријарх му дава исклучително право за примање на апелации од свештенството на сите без исклучок Помесни Православни Цркви?
Треба да се каже дека преп. Никодим особено внимателно го анализира деветтото правило од IV Вселенски Собор. Тоа правило целосно е посветено на системот за црковен суд. Пред сé се зборува за недопуштањето на разгледување на црковните работи во светските судови. Клирот може да биде суден само од својот епископ. Ако клирикот има разногласност со епископот, тогаш таквото дело подлежи на разгледување на обласниот Собор. Ако епископот и клирикот „не се задоволни“ од митрополитот на својата област, тогаш тој треба да се обрати „или кон егзархот на поголемата област“(на грчки:. Τὸν ἔξαρχον τῆς διοικήσεως; то ест дословно «на егзархот на епархијата»), или кон престолот на Цариград, и пред него да се суди“.
Според буквата на тоа правило, епископот, кој не е согласен со судското решение на својот митрополит, може да се обрати со апелација или кон „егзархот на епархијата“, или кон Цариградскиот Патријарх.
Преп. Никодим пишува дека тоа правило довело до многу спорови среде канонистите како во древноста, така и во новото време. Притоа тој сведочи за тоа дека многу грци, стапувајќи во полемика со римското разбирање на црковното првенство, се стремеле особено „да го испочитуваат Цариградскиот предстоител“ и затоа ги превознесувале неговите права. На пример, Анкирскиот митрополит Макариј, кој живеел на крајот од XIV и почетокот на XV век, во трактатот „Против злословењето на латињаните“ пишувал дека под „егзарси на епархиите“ во ова правило треба да се разберат сите други патријарси. При такво разбирање следува дека Цариградскиот Патријарх има право да прима апелации на решенијата на другите патријарси. Затоа Макариј Анкирски пишувал дека Цариградскиот Патријарх е „прв и врховен судија над сите патријарси“[8]. Како што укажува преп. Никодим, ваквото мислење може да се сретне и кај другите византијски автори кои пишувале антилатински книги.
Познато е дека деветтото правило го интерпретирале во своја полза и латинските автори. Така, Римскиот Папа Николај I во писмото кон византијскиот император Михаил, во кој тој го критикува Патријархот Фотиј, пишувал дека под „егзарх на епархијата“ треба да се разбира Римскиот епископ. Тогаш смислата на правилото од прилика е ваква: секој кој не е задоволен од судот на својот митрополит, може да поднесе апелација, пред сé, кон епископот на Рим, а потоа веќе „по неговата милост“, тој може да се суди и пред Цариградскиот Патријарх.[9]
Притоа преп. Никодим ги смета за погрешни ваквите толкувања. Тој настојува на тоа дека ни Римскиот епископ, ни Цариградскиот Патријарх немаат право да добиваат апелации од епископите и клирот кои не влегуваат во нивната јурисдикција.
Како потврда на своето мислење преп. Никодим приведува неколку аргументи. Ќе дадеме само два од нив. Преп. Никодим напомнува дека општ принцип на канонското право е забраната за епископите, митрополитите и патријарсите да дејствуваат надвор од своите црковни црковните области. Ако се допушти можноста за апелација во Цариград на решенијата од другите патријарси, тогаш тоа влегува во противречност со укажаните принципи.
Освен тоа, преп. Никодим се обраќа кон законите на византијските императори, во кои може да се види определена интерпретација на црковните канони. Поодделно, тој се повикува на сто дваесет и третата новела на императорот Јустинијан. 22-та глава од таа новела зборува за црковниот суд и може да служи како толкување на 9-то правило од IV Вселенски Собор. Таму се зборува дека во случај на недоразбирање помеѓу епископите, нивното дело треба да го разгледа најстариот нивен митрополит со двајца епископи од истата област. Ако страните не се согласат со решението на тој суд, тогаш тие можат да се обратат кон патријархот „на таа област“. Откако патријархот ќе го донесе своето решение, веќе „ни една страна нема право да го обжали неговото решение“. На таквиот поредок треба да се придржуваат и во случај кога клирик поднесува обвинување против епископот.[10] Аналогна процедура е востановена и во законодателството на императорот Лев VI Мудриот.
На таков начин, согласно византијските закони, секој патријарх донесува судски решенија на кои не може да се даде апелација. Затоа и Цариградскиот Патријарх не може да донесува апелации на решенијата на другите патријарси.[11]
Се појавува прашањето: кој всушност треба да се смета за „егзарх на епархијата“(ἔξαρχος τῆς διοικήσεως)? Преп. Никодим вели дека според текстот егзарх е духовен чин кој е над митрополитите, но пониско од патријархот. Според него „егзарх на епархијата е митрополитот на епархијата кој има некоја предност пред другите митрополити на истата епархија“, то ест тоа е „прв меѓу митрополитите“.
Земајќи го предвид Јован Зонара, преп. Никодим вели дека такви „егзарски“ во древноста биле Кесарискиот, Кападокискиот, Ефескиот, Солунскиот и Коринтскиот митрополит.
Притоа после IV Вселенски Собор тој термин добил нова смисла. Се работи за тоа што во V век (време на донесување на разгледаните правила) постоеле „егзарски на епархиите“, но веќе во VI век ситуацијата почнува да се менува, и затоа зборот „егзарх“ добил нова смисла. Старото разбирање се заборава. Поради тоа и толкувањето на 9-то правило почнало да прави тешкотии.
Затоа во 123-та новела на Јустинијан за егзарси веќе не се спомнува. Таму се вели дека после митрополитскиот суд следна инстанца е патријархот.[12]
Преп. Никодим специјално потенцира дека деветтото правило не подразбира можност да се суди во Цариград за сите клирици на сите Помесни Цркви. Цариградскиот Патријарх има право да прима апелации само од клирот на својата Патријаршија. Преп. Никодим јасно донел заклучок: „Цариградскиот предстоител е прв, единствен и последен судија над потчинетите му митрополити – но не над оние кои се потчинуваат на другите патријарси. То ест последен и општо судија на сите патријарси е Вселенскиот Собор, и никој друг“.[13]
На таков начин, според мислењето на преп. Никодим, епископите и свештениците кои не се задоволни од судското решение на својот патријарх, можат да апелираат само кон Вселенскиот Собор. То ест највисока инстанца во спорните судски работи може да биде само соборниот орган, но никако не некој од патријарсите еднолично. Тоа е принципиелната позиција на преп. Никодим.
Овде треба да се забележи дека гледиштето на преп. Никодим е традиционална за православното црковно право. Така, веќе споменатиот Јован Зонара, кој живеел во XII век, пишувал: „Не над сите без исклучок митрополити Цариградскиот Патријарх се поставува за судија, а само над нему потчинетите. Затоа што тој не може да ги привлече кон својот суд митрополитите на Сирија, или Палестина и Финикија, или Египет против нивната волја; туку митрополитите на Сирија подлежат под суд на Антиохискиот Патријарх, а палестинските – под судот на Ерусалимскиот Патријарх, а египетските треба да се судат кај Александрискиот Патријарх, од кои тие примаат и хиротонија и на кој тие имено и се потчинети“.[14]
Со такво разбирање на 9-то правило бил сосема солидарен и познатиот српски канонист од XIX и почетокот на XX век, светителот Никодим (Милаш). Тој велел дека „егзарх на епархија“ е „предстоителот на голема црковна област која има неколку митрополити, со помошни епископи, притоа тој предстоител со потчинетите му митрополити и епископи составуваат „окружен собор“, или „патријаршиски“, или „национален“ собор, кон кој со своите жалби на митрополитот и можеле да се обраќаат клирот и епископите“.[15] На таков начин св. Никодим сметал на сите нивоа црковниот суд треба да има соборен карактер. Во таа смисла судот на егзархот е суд на „националниот Собор“.
Архиепископот Петар (Љуиље) пишувал дека не во сите црковни области во древноста имало „егзарси на епархии“. Одделно, тој сметал дека во Понт, Азија и Тракија (кои биле составни епархии на Цариградскиот Патријарх), немало егзарх. „Во тој случај, - пишува архиеп. Петар, - логично било да се обратат кон Цариградската катедра за решавање на спорните прашања“. Затоа спомнувањето во 9-то правило и на „егзарх на епархија“ и на Цариградскиот Патријарх означува дека во тие области каде што имало егзарх, требало да се обраќаат кон него. Притоа во епархиите на Цариградскиот Патријарх немало егзарси, затоа овде требало да се обраќаат кон судот на патријархот. Подруго разбирање на тоа правило архиепископот Петар го сметал за вештачко.[16]
За прашањето на апелации преп. Никодим спомнува и во предговорот кон правилата на Помесниот Сардиски Собор (343 г.). Како што е познато, тој Собор донесол три правила (третото, четвртото и петтото), во кои го донел правото на Римските епископи да примаат апелации. Потпирајќи се на тие правила, Римските епископи настојувале на својата врховна власт во Вселенската Црква. Во латинската црковна литература тие правила ги толкувале како уникално право на Римските папи да примаат апелации за судските решенија, донесени во сите Помесни Цркви.
Размислувајќи за правилата на Сардискиот Собор, преп. Никодим искажува мисли аналогни на оние кои ги видовме во коментарите на деветтото правило од IV Вселенски Собор.
Како прво, преп. Никодим пишува дека Сардискиот Собор бил Помесен Собор на Западната Црква, затоа што поголемиот дел од источните епископи го оставиле Сардик и свикале свој „алтернативен“ Собор во Филипол[17]. Затоа решенијата, донесени во Сардик, се сметале за решенија исклучително на западните епископи. Притоа Римските папи се труделе да ги претстават правилата на Сардискиот Собор како правила на I Вселенски Собор и на тоа да ја потврдат својата вселенска јурисдикција.[18]
За да покажат дека во Црквата никогаш не го вбројувале Сардискиот Собор кон Вселенските Собори, преп. Никодим се повикува на познатиот спор помеѓу Римската и Картагенската Црква, кој се разгорел во 417-422 години. Тогаш осудениот во Картагена презвитер Апиариј се обратил со апелација кон Римскиот епископ Зосима. Последниов ја примил апелацијата и испратил во Африка двајца свои легати, кои требале да организираат повторно разгледување на делото. Папата при тоа се потпирал на правилата од Сардикискиот Собор кои ги нарекувал правила на I Вселенски Собор. Како резултат во 419 г. во Картагена бил свикан Собор кој укажал дека тие правила не се однесуваат кон Никејскиот Собор и затоа немаат сила за Картагенската Црква. Соборот во Картагена им директно забранил на африканските клирици да испаќаат апелации „преку море“ (то ест кон Римските епископи)[19].
Понатаму Римскиот епископ Целистин I се трудел да го одбрани своето право да прима апелации од Африка, но Картагенската Црква не ја признавала судската власт на Римските епископи.
Преп. Никодим, зборувајќи за таа важна полемика, прави заклучок: На Римскиот епископ можат да му испраќаат апелации „не сите епископи, но само нему потчинетите“. За нас особено важно е дека, според мислењето на преп. Никодим тоа правило по аналогија може да биде применето и кон другите четири патријарси: „Секој од нив може тоа да го примени кон работите и апелациите на лицата кои се наоѓаат во негово потчинување и кои се однесуваат кон неговата патријаршиска област. Тие правила не ги сведуваат сите апелации и целото управување на Црквата кон Римскиот престол, затоа што тоа е невозможно и туѓо на Црквата“[20].
То ест овде преп. Никодим уште еднаш потврдува дека секој патријарх има право да прима апелации во пределите на својата Помесна Црква. Да прима апелации за судските решенија на другите патријарси нема право ни еден од предстоителите.
Заклучоци
На таков начин во „Пидалион“ директно се отфрла еден од централните пунктови на современата доктрина за особените права на Цариградскиот Патријарх. Преп. Никодим принципиелно не празнава ни на еден од православните патријарси право да прима апелации на судските решенија на другите патријарси. Да се испраќаат апелации против решенијата на еден од патријарсите може само на Вселенски Собор. То ест, според мислењето на преп. Никодим, секоја автокефална Црква има еднакви права во сверата на донесувањето суд. Затоа судските решенија, донесени од еден патријарх, можат да бидат разгледани само од соборните органи, во кои примаат учество предстоителите на сите Помесни Цркви.
Во текстот на „Пидалион“ доволно јасно е зафиксирано разногласието по прашањето за обемот на правото на Цариградскиот Патријарх, кои имале место уште во византијската епоха. Притоа самиот преп. Никодим го приведува следново толкување на 9-то правило од IV Вселенски Собор, најдоследно го воплотува соборното начело во животот на Православната Црква. Тој се труди да ја сочува Црквата од опасноста на едноличното управување.
Во современата полемика помеѓу Помесните Цркви по прашањето за првенство во Вселенската Црква гласот на преп. Никодим Светогорец треба да прозвучи со цела сила. Неговото наследство може да постане едно од важните основи за преодолевање на кризата која го зафати целото Православие.
Очевидно, за своја главна задача преп. Никодим ја сметал максималната популаризација и актуелизација на древното светоотечко наследство. Важно е да се каже дека своите изданија преп. Никодим ги полнел со многубројни коментари и додатоци во кои се појавила неговата длабока ерудиција. Преп. Никодим доволно скромно стоел на страна, трудејќи се да не му го оградува на читателот патот кон древното наследство. Притоа неговите толкувања и коментари денес имаат големо важно значење за разбирањето на историјата на богословската мисла во Грција во османскиот период.
Понатаму ќе го обратиме вниманието на едно од делата на преп. Никодим, која е многу важен дел во развивањето на црковното право. Јас ја имам во предвид неговата подготовена книга за издавање „Пидалион“. Најпрвин таа била издадена во Лајпциг во 1800 година. „Пидалион“ е аналогија на познатата во словенскиот свет „Книга Кормчаја“ и со себе претставува збир на правила од Вселенските и Помесните Собори и светите отци со многу коментари.[4]
„Пидалион“ бил подготвен од преподобен Никодим во соработка со јеромонахот Агапиј Постариот. Зборникот во себе вклучува правила на светите апостоли, правила на Вселенските Собори, правила на Помесните Собори (Двократниот, Цариградските 394 г. и 879 г., Картагенските 256 г. и 419 г, Анкирскиот, Неокесарискиот, Гангрскиот, Антиохискиот, Лаодикискиот и Сардискиот), правилата на светите отци (на Дионисиј Велики, Григориј Чудотворец, Петар Александриски, Атанасиј Велики, Василиј Велики, Григориј Ниски, Григориј Богослов, Амфилохиј Икониски, Тимотеј Александриски, Кирил Александриски, Генадиј Цариградски, Јован Посник, Тарасиј Цариградски, Никифор Цариградски).
„Пидалион“ има добро промислена структура. Пред секоја група правила се дава историски податок за соодветниот Собор или свет отец, потоа се дава текстот на правила од гревногрчкиот оргинал, после секое правило има негов превод (поточно прераскажување) на новогрчки јазик, потоа се даваат споредби кои укажуваат на поврзаноста на тоа правило со другите канони, и, на крај, следат коментарите од составувачот на зборникот. Тие коментари имаат широк круг на богословски, историски и канонски прашања.
Спремајќи го за издавање „Пидалион“, преп. Никодим и јером. Агапиј сакале да дадат на грчкото свештенство во раце надежен зборник на канони со кои би можеле да се раководат во црковнот живот. Освен тоа, во додатоците биле земени во предвид и класичните толкувања на Алексеј Аристин, Јован Зонара и Теодор Валсамон.
Покрај сеопштото одобрување на „Пидалион“, од страна на Синодот на Цариградската Патријаршија не било донесен некаков официјален статус за тој зборник[5]. Притоа „Пидалион“ постанал најавторитетен зборник на канони во Новото време. Грчкиот текст на „Пидалион“ имал веќе 18 преиздавања и активно се изучува од канонистите, историчарите и богословите. Св. Никодим Милаш сметал дека „Пидалион“ треба да се признае како официјален канонски зборник на Грчката Црква.[6] „Пидалион“ влијаел на составот и структурата на Книга на правила која денес се користи во Руската Православна Црква.[7]
Толкување во „Пидалион“ на 9-то правило од IV Вселенски Собор
Ние решивме да се обратиме кон „Пидалион“ за да узнаеме како во него се гледа на прашањето за апелација. Дали преп. Никодим Светогорец признава дека Цариградскиот Патријарх му дава исклучително право за примање на апелации од свештенството на сите без исклучок Помесни Православни Цркви?
Треба да се каже дека преп. Никодим особено внимателно го анализира деветтото правило од IV Вселенски Собор. Тоа правило целосно е посветено на системот за црковен суд. Пред сé се зборува за недопуштањето на разгледување на црковните работи во светските судови. Клирот може да биде суден само од својот епископ. Ако клирикот има разногласност со епископот, тогаш таквото дело подлежи на разгледување на обласниот Собор. Ако епископот и клирикот „не се задоволни“ од митрополитот на својата област, тогаш тој треба да се обрати „или кон егзархот на поголемата област“(на грчки:. Τὸν ἔξαρχον τῆς διοικήσεως; то ест дословно «на егзархот на епархијата»), или кон престолот на Цариград, и пред него да се суди“.
Според буквата на тоа правило, епископот, кој не е согласен со судското решение на својот митрополит, може да се обрати со апелација или кон „егзархот на епархијата“, или кон Цариградскиот Патријарх.
Преп. Никодим пишува дека тоа правило довело до многу спорови среде канонистите како во древноста, така и во новото време. Притоа тој сведочи за тоа дека многу грци, стапувајќи во полемика со римското разбирање на црковното првенство, се стремеле особено „да го испочитуваат Цариградскиот предстоител“ и затоа ги превознесувале неговите права. На пример, Анкирскиот митрополит Макариј, кој живеел на крајот од XIV и почетокот на XV век, во трактатот „Против злословењето на латињаните“ пишувал дека под „егзарси на епархиите“ во ова правило треба да се разберат сите други патријарси. При такво разбирање следува дека Цариградскиот Патријарх има право да прима апелации на решенијата на другите патријарси. Затоа Макариј Анкирски пишувал дека Цариградскиот Патријарх е „прв и врховен судија над сите патријарси“[8]. Како што укажува преп. Никодим, ваквото мислење може да се сретне и кај другите византијски автори кои пишувале антилатински книги.
Познато е дека деветтото правило го интерпретирале во своја полза и латинските автори. Така, Римскиот Папа Николај I во писмото кон византијскиот император Михаил, во кој тој го критикува Патријархот Фотиј, пишувал дека под „егзарх на епархијата“ треба да се разбира Римскиот епископ. Тогаш смислата на правилото од прилика е ваква: секој кој не е задоволен од судот на својот митрополит, може да поднесе апелација, пред сé, кон епископот на Рим, а потоа веќе „по неговата милост“, тој може да се суди и пред Цариградскиот Патријарх.[9]
Притоа преп. Никодим ги смета за погрешни ваквите толкувања. Тој настојува на тоа дека ни Римскиот епископ, ни Цариградскиот Патријарх немаат право да добиваат апелации од епископите и клирот кои не влегуваат во нивната јурисдикција.
Како потврда на своето мислење преп. Никодим приведува неколку аргументи. Ќе дадеме само два од нив. Преп. Никодим напомнува дека општ принцип на канонското право е забраната за епископите, митрополитите и патријарсите да дејствуваат надвор од своите црковни црковните области. Ако се допушти можноста за апелација во Цариград на решенијата од другите патријарси, тогаш тоа влегува во противречност со укажаните принципи.
Освен тоа, преп. Никодим се обраќа кон законите на византијските императори, во кои може да се види определена интерпретација на црковните канони. Поодделно, тој се повикува на сто дваесет и третата новела на императорот Јустинијан. 22-та глава од таа новела зборува за црковниот суд и може да служи како толкување на 9-то правило од IV Вселенски Собор. Таму се зборува дека во случај на недоразбирање помеѓу епископите, нивното дело треба да го разгледа најстариот нивен митрополит со двајца епископи од истата област. Ако страните не се согласат со решението на тој суд, тогаш тие можат да се обратат кон патријархот „на таа област“. Откако патријархот ќе го донесе своето решение, веќе „ни една страна нема право да го обжали неговото решение“. На таквиот поредок треба да се придржуваат и во случај кога клирик поднесува обвинување против епископот.[10] Аналогна процедура е востановена и во законодателството на императорот Лев VI Мудриот.
На таков начин, согласно византијските закони, секој патријарх донесува судски решенија на кои не може да се даде апелација. Затоа и Цариградскиот Патријарх не може да донесува апелации на решенијата на другите патријарси.[11]
Се појавува прашањето: кој всушност треба да се смета за „егзарх на епархијата“(ἔξαρχος τῆς διοικήσεως)? Преп. Никодим вели дека според текстот егзарх е духовен чин кој е над митрополитите, но пониско од патријархот. Според него „егзарх на епархијата е митрополитот на епархијата кој има некоја предност пред другите митрополити на истата епархија“, то ест тоа е „прв меѓу митрополитите“.
Земајќи го предвид Јован Зонара, преп. Никодим вели дека такви „егзарски“ во древноста биле Кесарискиот, Кападокискиот, Ефескиот, Солунскиот и Коринтскиот митрополит.
Притоа после IV Вселенски Собор тој термин добил нова смисла. Се работи за тоа што во V век (време на донесување на разгледаните правила) постоеле „егзарски на епархиите“, но веќе во VI век ситуацијата почнува да се менува, и затоа зборот „егзарх“ добил нова смисла. Старото разбирање се заборава. Поради тоа и толкувањето на 9-то правило почнало да прави тешкотии.
Затоа во 123-та новела на Јустинијан за егзарси веќе не се спомнува. Таму се вели дека после митрополитскиот суд следна инстанца е патријархот.[12]
Преп. Никодим специјално потенцира дека деветтото правило не подразбира можност да се суди во Цариград за сите клирици на сите Помесни Цркви. Цариградскиот Патријарх има право да прима апелации само од клирот на својата Патријаршија. Преп. Никодим јасно донел заклучок: „Цариградскиот предстоител е прв, единствен и последен судија над потчинетите му митрополити – но не над оние кои се потчинуваат на другите патријарси. То ест последен и општо судија на сите патријарси е Вселенскиот Собор, и никој друг“.[13]
На таков начин, според мислењето на преп. Никодим, епископите и свештениците кои не се задоволни од судското решение на својот патријарх, можат да апелираат само кон Вселенскиот Собор. То ест највисока инстанца во спорните судски работи може да биде само соборниот орган, но никако не некој од патријарсите еднолично. Тоа е принципиелната позиција на преп. Никодим.
Овде треба да се забележи дека гледиштето на преп. Никодим е традиционална за православното црковно право. Така, веќе споменатиот Јован Зонара, кој живеел во XII век, пишувал: „Не над сите без исклучок митрополити Цариградскиот Патријарх се поставува за судија, а само над нему потчинетите. Затоа што тој не може да ги привлече кон својот суд митрополитите на Сирија, или Палестина и Финикија, или Египет против нивната волја; туку митрополитите на Сирија подлежат под суд на Антиохискиот Патријарх, а палестинските – под судот на Ерусалимскиот Патријарх, а египетските треба да се судат кај Александрискиот Патријарх, од кои тие примаат и хиротонија и на кој тие имено и се потчинети“.[14]
Со такво разбирање на 9-то правило бил сосема солидарен и познатиот српски канонист од XIX и почетокот на XX век, светителот Никодим (Милаш). Тој велел дека „егзарх на епархија“ е „предстоителот на голема црковна област која има неколку митрополити, со помошни епископи, притоа тој предстоител со потчинетите му митрополити и епископи составуваат „окружен собор“, или „патријаршиски“, или „национален“ собор, кон кој со своите жалби на митрополитот и можеле да се обраќаат клирот и епископите“.[15] На таков начин св. Никодим сметал на сите нивоа црковниот суд треба да има соборен карактер. Во таа смисла судот на егзархот е суд на „националниот Собор“.
Архиепископот Петар (Љуиље) пишувал дека не во сите црковни области во древноста имало „егзарси на епархии“. Одделно, тој сметал дека во Понт, Азија и Тракија (кои биле составни епархии на Цариградскиот Патријарх), немало егзарх. „Во тој случај, - пишува архиеп. Петар, - логично било да се обратат кон Цариградската катедра за решавање на спорните прашања“. Затоа спомнувањето во 9-то правило и на „егзарх на епархија“ и на Цариградскиот Патријарх означува дека во тие области каде што имало егзарх, требало да се обраќаат кон него. Притоа во епархиите на Цариградскиот Патријарх немало егзарси, затоа овде требало да се обраќаат кон судот на патријархот. Подруго разбирање на тоа правило архиепископот Петар го сметал за вештачко.[16]
За прашањето на апелации преп. Никодим спомнува и во предговорот кон правилата на Помесниот Сардиски Собор (343 г.). Како што е познато, тој Собор донесол три правила (третото, четвртото и петтото), во кои го донел правото на Римските епископи да примаат апелации. Потпирајќи се на тие правила, Римските епископи настојувале на својата врховна власт во Вселенската Црква. Во латинската црковна литература тие правила ги толкувале како уникално право на Римските папи да примаат апелации за судските решенија, донесени во сите Помесни Цркви.
Размислувајќи за правилата на Сардискиот Собор, преп. Никодим искажува мисли аналогни на оние кои ги видовме во коментарите на деветтото правило од IV Вселенски Собор.
Како прво, преп. Никодим пишува дека Сардискиот Собор бил Помесен Собор на Западната Црква, затоа што поголемиот дел од источните епископи го оставиле Сардик и свикале свој „алтернативен“ Собор во Филипол[17]. Затоа решенијата, донесени во Сардик, се сметале за решенија исклучително на западните епископи. Притоа Римските папи се труделе да ги претстават правилата на Сардискиот Собор како правила на I Вселенски Собор и на тоа да ја потврдат својата вселенска јурисдикција.[18]
За да покажат дека во Црквата никогаш не го вбројувале Сардискиот Собор кон Вселенските Собори, преп. Никодим се повикува на познатиот спор помеѓу Римската и Картагенската Црква, кој се разгорел во 417-422 години. Тогаш осудениот во Картагена презвитер Апиариј се обратил со апелација кон Римскиот епископ Зосима. Последниов ја примил апелацијата и испратил во Африка двајца свои легати, кои требале да организираат повторно разгледување на делото. Папата при тоа се потпирал на правилата од Сардикискиот Собор кои ги нарекувал правила на I Вселенски Собор. Како резултат во 419 г. во Картагена бил свикан Собор кој укажал дека тие правила не се однесуваат кон Никејскиот Собор и затоа немаат сила за Картагенската Црква. Соборот во Картагена им директно забранил на африканските клирици да испаќаат апелации „преку море“ (то ест кон Римските епископи)[19].
Понатаму Римскиот епископ Целистин I се трудел да го одбрани своето право да прима апелации од Африка, но Картагенската Црква не ја признавала судската власт на Римските епископи.
Преп. Никодим, зборувајќи за таа важна полемика, прави заклучок: На Римскиот епископ можат да му испраќаат апелации „не сите епископи, но само нему потчинетите“. За нас особено важно е дека, според мислењето на преп. Никодим тоа правило по аналогија може да биде применето и кон другите четири патријарси: „Секој од нив може тоа да го примени кон работите и апелациите на лицата кои се наоѓаат во негово потчинување и кои се однесуваат кон неговата патријаршиска област. Тие правила не ги сведуваат сите апелации и целото управување на Црквата кон Римскиот престол, затоа што тоа е невозможно и туѓо на Црквата“[20].
То ест овде преп. Никодим уште еднаш потврдува дека секој патријарх има право да прима апелации во пределите на својата Помесна Црква. Да прима апелации за судските решенија на другите патријарси нема право ни еден од предстоителите.
Заклучоци
На таков начин во „Пидалион“ директно се отфрла еден од централните пунктови на современата доктрина за особените права на Цариградскиот Патријарх. Преп. Никодим принципиелно не празнава ни на еден од православните патријарси право да прима апелации на судските решенија на другите патријарси. Да се испраќаат апелации против решенијата на еден од патријарсите може само на Вселенски Собор. То ест, според мислењето на преп. Никодим, секоја автокефална Црква има еднакви права во сверата на донесувањето суд. Затоа судските решенија, донесени од еден патријарх, можат да бидат разгледани само од соборните органи, во кои примаат учество предстоителите на сите Помесни Цркви.
Во текстот на „Пидалион“ доволно јасно е зафиксирано разногласието по прашањето за обемот на правото на Цариградскиот Патријарх, кои имале место уште во византијската епоха. Притоа самиот преп. Никодим го приведува следново толкување на 9-то правило од IV Вселенски Собор, најдоследно го воплотува соборното начело во животот на Православната Црква. Тој се труди да ја сочува Црквата од опасноста на едноличното управување.
Во современата полемика помеѓу Помесните Цркви по прашањето за првенство во Вселенската Црква гласот на преп. Никодим Светогорец треба да прозвучи со цела сила. Неговото наследство може да постане едно од важните основи за преодолевање на кризата која го зафати целото Православие.
Белешки
[1] [i] Официальное коммюнике о принятых Синодом решениях см.: https://fanarion.blogspot.com/2018/10/blog-post_11.html.
[2] [ii] Текст устава опубликован на Официальном сайте ПЦУ по адресу: https://www.pomisna.info/uk/document-post/statut-ptsu.
[3] [iii] См. полный текст доклада: https://rwmio.blogspot.com/2019/10/blog-post.html?m=1.
[4] [iv] Мы пользуемся изданием: Пидалион: Правила Православной Церкви с толкованиями: в 4 т. Екатеринбург, 2019.
[5] [v] Подробнее см.: Янгу Ф. «Пидалион»: история составления и публикации // Пидалион: Правила Православной Церкви с толкованиями. Т. 1. Екатеринбург, 2019. С. 65-73.
[6] [vi] Правила (ΚΑΝΟΝΕΣ) Православной Церкви с толкованиями Никодима, епископа Далматинско-Истрийского. Т. 1. СПб., 1911. С. 18.
[7] [vii] Подробнее см.: Атремкин Д., свящ. Пидалион // Православная энциклопедия. Т. 56. М., 2019. С. 375-377.
[8] [viii] Пидалион. Т. 2. С. 146.
[9] [ix] Пидалион. Т. 2. С. 146.
[10] [x] Полный текст главы см.: Максимович К.А. Новелла CXXIII св. Императора Юстиниана i (527-565 гг.) «о различных церковных вопросах» (перевод и комментарий) // Вестник Православного Свято-Тихоновского гуманитарного университета. Серия 1: Богословие. Философия. 2007. Вып. 3(19). С. 40-41.
[11] [xi] Пидалион. Т. 2. С. 147.
[12] [xii] Пидалион. Т. 1. С. 247.
[13] [xiii] Пидалион. Т. 2. С. 148.
[14] [xiv] Пидалион. Т. 2. С. 149.
[15] [xv] Цит. по: Правила (ΚΑΝΟΝΕΣ) Православной Церкви с толкованиями Никодима, епископа Далматинско-Истрийского. Т. 1. С. 374.
[16] [xvi] Правила (ΚΑΝΟΝΕΣ) Православной Церкви с толкованиями Никодима, епископа Далматинско-Истрийского. Т. 1. С. 352.
[17] [xvii] Петр (Л’Юилье), архиеп. Правила первых четырех Вселенских Соборов. М., 2005. С. 385.
[18] [xviii] Об истории Собора см., например: Карташев А.В. Вселенские Соборы: [в 2 ч.]. Ч. 1. М., 2017. С. 64-68.
[19] [xix] Пидалион. Т. 3. С. 193-196.
[20] [xx] Подробнее см.: Литвинова Л.В. Карфагенские Соборы // Православная энциклопедия. Т. 31. М., 2013. С. 447-461.
[1] [i] Официальное коммюнике о принятых Синодом решениях см.: https://fanarion.blogspot.com/2018/10/blog-post_11.html.
[2] [ii] Текст устава опубликован на Официальном сайте ПЦУ по адресу: https://www.pomisna.info/uk/document-post/statut-ptsu.
[3] [iii] См. полный текст доклада: https://rwmio.blogspot.com/2019/10/blog-post.html?m=1.
[4] [iv] Мы пользуемся изданием: Пидалион: Правила Православной Церкви с толкованиями: в 4 т. Екатеринбург, 2019.
[5] [v] Подробнее см.: Янгу Ф. «Пидалион»: история составления и публикации // Пидалион: Правила Православной Церкви с толкованиями. Т. 1. Екатеринбург, 2019. С. 65-73.
[6] [vi] Правила (ΚΑΝΟΝΕΣ) Православной Церкви с толкованиями Никодима, епископа Далматинско-Истрийского. Т. 1. СПб., 1911. С. 18.
[7] [vii] Подробнее см.: Атремкин Д., свящ. Пидалион // Православная энциклопедия. Т. 56. М., 2019. С. 375-377.
[8] [viii] Пидалион. Т. 2. С. 146.
[9] [ix] Пидалион. Т. 2. С. 146.
[10] [x] Полный текст главы см.: Максимович К.А. Новелла CXXIII св. Императора Юстиниана i (527-565 гг.) «о различных церковных вопросах» (перевод и комментарий) // Вестник Православного Свято-Тихоновского гуманитарного университета. Серия 1: Богословие. Философия. 2007. Вып. 3(19). С. 40-41.
[11] [xi] Пидалион. Т. 2. С. 147.
[12] [xii] Пидалион. Т. 1. С. 247.
[13] [xiii] Пидалион. Т. 2. С. 148.
[14] [xiv] Пидалион. Т. 2. С. 149.
[15] [xv] Цит. по: Правила (ΚΑΝΟΝΕΣ) Православной Церкви с толкованиями Никодима, епископа Далматинско-Истрийского. Т. 1. С. 374.
[16] [xvi] Правила (ΚΑΝΟΝΕΣ) Православной Церкви с толкованиями Никодима, епископа Далматинско-Истрийского. Т. 1. С. 352.
[17] [xvii] Петр (Л’Юилье), архиеп. Правила первых четырех Вселенских Соборов. М., 2005. С. 385.
[18] [xviii] Об истории Собора см., например: Карташев А.В. Вселенские Соборы: [в 2 ч.]. Ч. 1. М., 2017. С. 64-68.
[19] [xix] Пидалион. Т. 3. С. 193-196.
[20] [xx] Подробнее см.: Литвинова Л.В. Карфагенские Соборы // Православная энциклопедия. Т. 31. М., 2013. С. 447-461.
Comments
Post a Comment