За вистинската и лажната соборност. Каде води еклисиологијата на критскиот „Велик собор“?

Павел Кузенков

Околностите на свикувањето и резултатите од „Светиот и Велик Собор“ кој беше одржан на Крит, 2016 г., кој претендира на сеправославен статус, а фактички е собрание на делегации на 10 од вкупно 15 помесни православни цркви, сосема очекувано ја предизвикаа потребата да се заштити традиционалната православна еклисиологија, зашто пред наши очи се случува радикална реформа во областа на црковното битие.

Од историјата на плановите за новиот Вселенски собор

Идејата за нов Вселенски Собор почнала активно да се развива во православниот свет во втората половина на XIX и во почетокот на XX век. Многу видни црковни луѓе од странство и од Русија беа воодушевени од тој проект. Тие мислеа дека таквиот Собор ќе внесе свеж воздух во животот на Православната црква, дека ќе помогне да се надминат насобраните проблеми и ќе даде нови перспективи. Но, набргу стана јасно дека реализирањето на таквиот проект доведува до мноштво теоретски прашања, поврзани со тоа, на кој начин и дали воопшто е можно да се пресоздаде институцијата Вселенски Собор во новата историска ситуација.

Нејасно беше и тоа, што може да послужи како соодветна причина за свикување на Собор на целата Православна црква. На пример, првичниот повод – регулирањето на грчко-бугарското црковно прашање, во Руската црква не беше сметан за доволен, за да биде решаван на Вселенски Собор. Следните обиди беа предизвикани од стремежот за разнообразни црковни реформи и зближувањето со англиканците, сѐ до целосно евхаристиско заедничарење со нив, што исто така го ставаше под сомнеж успешното спроведување на Собор, чии решенија не би биле прифатени од целата црковна полнота. Пропаѓањето на првото Сеправославно собрание во 1923 г. и отфрлањето на обновленските реформи во Руската црква од страна на одделни помесни цркви бргу ги отрезни црковните реформатори, поттикнувајќи ги да се воздржат од избрзани дејства и да се обидат да ги остварат планираните измени преку свикување на општопризнат црковен Собор.

Беше потребно повторно враќање кон теоретските прашања. Но, наместо сериозно да се разгледаат тие прашања, беше предложено веднаш да се договори форматот на Соборот, а потоа да се вршат подготовките во веќе усвоените услови. Важно е да се разбере дека до сега организирањето на Сеправославниот собор се води врз основа на доброволна согласност на помесните цркви, а не врз основа на некакви општоприфатени канонски норми. Во позадина на организирањето се и различните еклисиолошки гледишта на одделни помесни цркви и затоа моделот на Соборот уште во старт е несигурен и оспоруван, што всушност се гледаше и од дискусиите кои му претходеа на одржувањето на Соборот на Крит.

Притоа, грчката страна веќе одамна ја формулирала главната цел на Сеправославниот собор: првично таквиот Собор бил замислуван како важен елемент во еклисиолошката реформа. На 6 јуни 1930 г. атинскиот весник „Патрис“, во статијата „Заедничкиот фронт на Православието“ соопштил за значењето на предсоборското собрание од таа година:

„Неспорно е дека Христовата Црква е една и вечна, но нејзината дејност во светот е обврзана да ги следи општите измени со кои еволуира човештвото. И додека Православието господарело во големата Русија, а православното духовништво зборувало за доброто на царската династија, не било лесно да се организира меѓусебна дејност на сите православни автокефални цркви под духовно раководство на Вселенскиот Патријаршија, тој духовен врв на целото Православие. Но сега, кога антихристот, за кого што зборува христијанското Предание, тој истребител на религијата, влезе во територијата на бившата Руска империја... Православието треба повторно да ја организира својата христоименита полнота и да ги востанови своите духовни сили поради своите духовни чеда, кои ги демне напаѓање од волци. Во минатото, автокефалните православни цркви, истоштени од ропското служење на оние кои ги покориле, не можеле да достигнат согласност, да состават општа положба и да изградат заедничка работа и взаемна помош. Но, за среќа, тој период дојде до крај и повеќето од православните цркви се наоѓаат во апсолутна слобода за меѓусебни дејства“^[2].

На тој начин, уште во 1930 г., отворено се зборувало дека целта на Сеправославниот Собор – ни помалку ни повеќе, е „повторно да ја организира христоименитата полнота... под духовно водство на Вселенската Патријаршија“. За тоа дека таа цел не се изменила минатите години, сведочат зборовите на сегашниот Константинополски патријарх Вартоломеј на отворањето на Критскиот „Велик Собор“: „Свикувањето на овој Собор е диктиран од неопходноста да се регулираат и внатрешните прашања на Православната црква. Тие се појавиле поради системот на канонско уредување на нашата црква, која се состои од автокефални цркви, кои себе се сметаат слободни да ги регулираат внатрешните прашања, донесувајќи свои решенија, што понекогаш го усложнува сведоштвото на црквата во современиот свет „со една уста и едно срце“ и раѓа недоразбирања и конфликти кои го помрачуваат образецот на тоа единство... Притоа, иако тој поредок канонски и еклисиолошки е правилен, опасноста да се создаде некој вид „федерација на цркви“, од која секоја ги турка своите интереси и стремежи, не секогаш чисто црковни според својата суштина, ја диктира неопходноста од применување на соборност“^[3].

Како што гледаме, Сеправославниот Собор и сега, од страна на неговите идеолози, се смета како орудие за кршење на воспоставениот систем на „канонско и еклисиолошки правилно“ уредување на Православната црква и за формирање на нов црковен поредок врз основа на нејасно изразено „применување на соборноста“.

Програмата формулирана пред сто години, до денес се спроведува упорно, методски и етапно. Еве, на пример, што во 1920 г. пишувал весникот „Црковна вистина“, официјалниот орган на Константинополската патријаршија: „Откако Вселенскиот Патријарх ќе биде избран за претстоител на федерацијата на православните цркви и ќе стане највисока административна глава на Православието, ќе биде неопходно во Константинопол да се создаде Највисок црковен совет, составен од претставители на сите православни цркви, патријаршиски и национални. Тој федеративен совет под председателство на Вселенскиот Патријарх ќе врши надзор над целото Православие, ќе се занимава со општи прашања и ќе биде видлив центар на сите федеративни православни цркви“^[4].

 „Соборноста“ како инструмент на „вселенските“ претензии на Константинопол

Токму таков бил замислен Сеправославниот Собор – како постојан „Највисок црковен совет“ при Константинополската патријаршија, кој „ќе врши надзор над целото Православие“.

Сите овие години Константинополската патријаршија го гледала Сеправославниот Собор како уште еден начин на утврдување на своето првенство. Еден од идеолозите на Соборот, митрополитот Јован (Зизиулас), таа програма ја изразил во вид на кратка формула: „Каде што е Соборот, таму е првенството, а каде што е првенството, таму е и Соборот“^[5]. Бидејќи Константинополската патријаршија претендира на вселенско првенство, потребен ѝ е соодветен Вселенски Собор, без кој нејзиното првенство ќе го нема неопходниот израз. Имено таа цел, а не процедурална целисходност или сооддветност на историските реалности, ја има Правилникот на „Светиот и Велик Собор“, кој е составен така што на Константинополскиот патријарх во него му се дадени сосема неосновани права^[6]. Треба да се разбере дека под прикриената аргументација за општо-црковна полза, Сеправославниот Собор е замислен и се реализира како инструмент во борбата за власт во Православната црква.

Таа прогмата на Крит не беше остварена и тешко дека ќе се оствари во иднина. Полнотата на Православието никогаш нема да дозволи узурпација на власта во црквата. Притоа, сегашна задача е да се придонесе за добра соборност во строг сооднос со црковната традиција и со вистината на Православието. А тоа што идеолозите на „Светиот и Велик Собор“ се вдахновени од туѓи учења, лесно може да се види, како во документите донесени на Крит, така и во одделни настапи на неговите учесници.

Прво што привлекува внимание во соборните документи, е неоснованото зближување на поимите „соборност“ (католичност) и „синодалност“. Идејата за соборот како институт на колегијално решавање на општоцрковните прашања датира од светите апостоли (Дела 15) и несомнено е авторитетна. Притоа, принципот на „синодалност“ никогаш не бил дел од догматското учење за Црквата. Во Символот на верата се зборува за единството, светоста, апостолството и соборноста (католичноста) на Црквата, но не и за нејзината „синодалност“.

Грчкиот израз „καθολική έκκλησία»“ („соборна црква“) е обемен и сложен за преведување (затоа латинската традиција се задоволила едноставно со нејзина транскрипција). Терминот „католички“ потекнува од зборот „ καθ’ όλου“ („во целост“, „воопшто“) и укажува на целосноста на предметот што го опишува, на неговата сеопштост. Во контекст на IV век, кога овој термин влегува во еклисиолошката традиција, идејата за католичност се спротивставувала пред сѐ на сите расколи и ереси. Имено од овде западната традиција го зема својот почеток на именувањето на ортодоксалната и една Црква како „католичка“. Еден од пројавите на „сеопштоста“ е принципот на организирано единство, за кое напомнуваат источните титули на претстоителите на помесните цркви – на „католикосите“, а исто така и грчкиот термин за означување на катедралниот храм – „ καθολικός ναός“ (католикон, од каде што е: „соборна црква“, „собор“). Во Символот на верата, во словенски превод изразот „соборна црква“ (првично гласело „съборная“) вниманието го акцентира имено на целокупноста, на единството на Црквата која е собрана од многу заедници / општини поврзани со единството на верата и (светите) таинства, и кои го сочинуваат едното, мистично Тело Христово.

Соборноста (католичноста) е изградена врз реалното евхаристиско и догматско единство на Православната црква и нема потреба од формални „манифестации“ преку некои дополнителни процедури или установи. Што се однесува до соборите, во двеилјадагодишната канонска традиција тие се оформиле во една од најважните установи на црковното управување, но – потенцираме – исклучиво на помесно ниво! Соборите се свикуваат и водат под претседателство на првите епископи (патријарсите, митрополитите, архиепископите) и со учеството на останатите епископи на определена област. Имено, општиот собор на епископи на чело со првиот епископ е главниот белег на помесната црква.

На таков начин, зборовите „собор“ (σύνοδος) и „соборност“ (καθολικότης), се сосема различни по содржина и значење. А во критските документи се констатира фактичка истоветност на тие два поима. Сведоци сме на обид за воведување на новаторски постулат во црковната свест, за тоа дека соборноста на православната црква можело да биде актуелизирана не поинаку, освен преку формалната установа – собор: „Православната црква, - се вели во „Посланието на Светиот и Велик Собор“ – своето единство и соборноста ги изразува во Соборот. Соборноста ги определува организирањето, донесувањето решенија и изборот на својот пат“ (п. 1). Во „Окружното послание“ на критскиот форум се вели дека „Православната црква, во нејзиното единство и (во нејзината) соборност е Црква на Соборите“ (п. 3).

Еклисиолошки новотарии: „синодалноста“ како замена на католичноста

Една друга мисла што беше произнесена на Критското советување, на прв поглед звучи шокирачки: дека Православието до сега не ја достигнало потребната црковна уредба! Според зборовите на Константинополскиот патријарх Вартоломеј, „канонското уредување на нашата најсвета Црква“ сѐ уште не е конечно утврдено“^[7]. Ова тврдење го аргументира со тоа дека до сега не постои регуларен собор на целата Црква, кој, според идеолозите на Критскиот Собор, е апсолутно неопходен за прогласување на единството на Православието.

Во својот говор при отворањето на Соборот, Патријархот Вартоломеј изјавил: „Соборноста (синодалноста, συνοδικότης) од почетокот со себе ги проникнува сите фундаментални аспекти од животот на Црквата, од помесното до нејзино вселенско пројавување (άπό τής κατά τόπον, μέχρι τής κατά την οικουμένην έκφάνσεώς της)... Древната Црква ја уредила установата собор (τον συνοδικόν θεσμόν) како највисок и последен судија во својот живот, не само во вонредни ситуации со спорови и конфликти, туку и кога станува збор за начинот на нејзиното управување на постојана основа (έπΐ μονίμου βάσεως)“. Според тоа, Патријархот Вартоломеј ја развива мислата за тоа дека и на „вселенско ниво“ во Црквата треба да постои Собор кој ќе биде повикан да биде „највисока и последна“ инстанца во управувањето на Црквата „на постојана основа“.

Таквиот постојан Вселенски Собор треба да стане не само „врвна инстанца на ниво на животот и верата на членовите на Црквата“, туку и да ги „поврзува православните цркви во заедничарењето на вселенско ниво“. Без таков Собор како да не може да постои вистинското единство во Црквата. Констатирајќи дека „единството е троделно: единство во Тајните, во верата и во канонскиот поредок на Црквата“, Патријархот Вартоломеј објави дека „единството на црквата не завршува на помесно или регионално ниво. Црквата е едно Тело во целиот свет, обединето во едната вера, во едната Божествена Евхаристија и таинствениот живот и затоа има потреба од соборност (синодалност) и на вселенско ниво“. Во првите илјада години „единството на сите помесни цркви“ на тоа ниво го „обезбедувале“ Вселенските Собори. А во денешно време таа задача треба да ја извршува „Светиот и Велик Собор“.

Очигледно е дека таквото богословие го изопачува традиционалното разбирање на црковното единство и значењето на соборниот институт во животот на црквата.

Единството на црквата секогаш се разбирало како духовно единство. Еве што се вели за единството на црквата во Православниот катехизис: „Црквата е една затоа што таа е духовно тело, има една Глава – Христос и е одушевена од едниот Божји Дух“^[8]. „Црквата е една, притоа има многу цркви одделни и самостојни... Тоа се посебни цркви или делови на Едната Вселенска црква. Самостојноста на нивниот видлив поредок не им пречи духовно да бидат големи членови на едното тело на Вселенската црква, да имаат една Глава – Христос и еден дух на верата и благодатта. Тоа единство се изразува видливо, со еднаквото исповедање на верата и заедничарењето во молитвите и Тајните“^[9]. Познатиот публицист Александар Стурдза пишувал, заштитувајќи ја православната еклисиологија од папистите: „Единството на Црквата е духовно и не е определено ни од место, ни од време. Затоа апостол Павле нѐ повикува да го „чуваме единството на Духот во сојузот на мирот, составувајќи едно тело и еден дух“, помнејќи дека „еден е Бог, една е верата и едно и Крштението“^[10]. Обидите да се замени неискажливото духовно единство со некои формални механизни, од одделни личности или установи е дамнешна соблазна: прво пред неа паднал римскиот католицизам, а сега со неа се искушува и православната свест.

Да се зборува дека без постојан сеопшт Собор Црквата нема целосно единство, значи отворено да се признава дека таквото единство не постоело никогаш: древните Вселенски Собори не биле регуларен институт, што значи дека не можеле да „обезбедат единство“ на постојана основа. И сега Константинополскиот патријарх повикува, конечно да се појави вистинското единство на Црквата, од кое, изгледа, биле лишени сите наши свети отци и учители.

Патријархот Вартоломеј тврди дека Соборите треба да бидат „врвни и последни судии“ на „врвниот авторитет на црквата“, „врвна инстанца во планот на животот и верата на членовите на Црквата“. Нивните одлуки, „како боговдахновени и носители на печатот на Светиот Дух“, мора да бидат „задолжителни за сите членови на Црквата“, така што „оние кои одбиваат да ги прифатат... остануваат надвор од Црквата“. Сепак, тие идеи очигледно ја преувеличуваат улогата на соборскиот институт во Црквата.

Овде е умесно да се спомнат и зборовите на Ј.А. Колемина, воспроизведени од маченикот Михаил Новоселов во неговите „Писма до другарите“: „Црквата Христова во својата суштина е сојуз на взаемна љубов, а непогрешливоста му припаѓа само сојузот на взаемна љубов. И тоа значи дека познавањето на вистината му одзема на секого што себеси се исклучува од тој сојуз, т.е. себеси се поставува над него, наметнувајќи им го своето мислење, врз основа на својот сопствен авторитет, на сите други. Познавањето на вистината се одзема од секого кој прави таква хула. Ако тоа го прави едно одделно лице, тогаш познавањето на вистината се одзема од тоа лице, ако тоа го прави собрание на лица, тогаш познавањето на вистината се одзема од тоа собрание, без разлика на титулата која ја носи тоа собрание, па дури тоа да е и Вселенски Собор. Затоа што вистинскиот Вселенски Собор – тоа е собрание кое сведочи за верата не од себе, туку од Црквата... и не е важен Соборот, туку важна е соборноста“^[11].

Самата мисла за тоа дека некој собор има право да настапува како конечна инстанца и дека имено свикувањето на соборот е начин за пројавување на вистината, противречи на црковното искуство, согласно кое, барањето на вистината и познавањето на Божјата волја секогаш била разбирана како најтежок духовен подвиг, а не како исполнување на некои едноставни формални процедури. Соборното расудување секогаш било разбирано како еден од начините да се сведочи вистината, која самата по себе сѐ уште има потреба од рецепција (восприемање) од црковната свест, а не како неаналитичка вистина од последна инстанца.

Регуларен (редовен) Сеправославен Собор е уривање на принципот на автокефалност

Нечуено новаторство е и самата идеја за постојан Сеправославен Собор. Аголен камен на целата православна еклисиологија е учењето за еднаквоста на апостолите кои од Господ Исус Христос добиле еднакви права. На тој принцип е основана и канонската норма на еднакво достоинство и на суверенитетот на автокефалните помесни цркви. Нивните собори секогаш биле највисоки и самодоволни судски и административни инстанци. црквата секогаш изработувала заштитни механизни кои спречуваат едни цркви да навлезат во внатрешните работи на други. Безусловно, во канонското право постои принципот на апелација кон „поголем собор“, но и таквиот собор секогаш е во рамките на помесната Црква.

И така, со таква многувековна канонска традиција, во 2016 година, на Крит се донесува епохално решение: „да се создаде Свет и Велик Собор како регуларно дејствувачка Институција“ (Послание на Светиот и Велик Собор на православната црква, п. 1).

Иако црковно-правниот статус на ваквиот Собор не е пропишан во ниеден уставен документ (а ваквата неопределеност им е од полза на црковните реформатори), сосема очигледно е дека тој е замислен како надцрковен орган при Константинополската патријаршија. Додека Вселенскиот Собор можеше да се разбере како проширено Сеправославно собрание кое нема право да донесува општозадолжителни одлуки, интитуцијата на овој Собор не предизвикуваше особени тревоги, туку напротив, симпатии и некакви надежи. Но, откако почнаа отворено да го позиционираат како регуларен Собор на целата Црква и под тие декларации да донесуваат спорна канонска и дури догматска база – сето тоа станува предизвик за православната традиција, затоа што прифаќањето на идејата за постојан Вселенски Собор ќе означува уривање на сите канонски права и радикална ревизија на православното учење за Црквата.

Следен спорен елемент во критската еклисиологија е тврдењето за неопходност од сесветско („вселенско“, οικουμενικός) ниво на црковно управување, кое е замислено како дејствена димензија во црковната структура со свои формални институции – собори и Претстоител. Со таа цел активно се експлоатира – всушност, превртливо се толкува титулата на претстоителот на Константинополската црква, кој од VI век се именува „Вселенски п         атријарх“. Тој почесен епитет укажувал на особеното место во црковната ерархија на архиепископот на катедрата на Новиот Рим – главниот град на Римската (Ромејската, Византиската) империја. Да забележиме дека со титулата „Вселенски патријарх“ можеле да се титулираат претстоителите на сите пет главни престоли на империјата. Иако оваа титула се прикрепила за Константинополскиот архиепископ, нејзиниот носител во Православната црква не бил разбиран како „Патријарх на целата вселена“. За споредба може да спомнеме дека титулата на Александрискиот патријарх: „Судија на вселената“, никогаш не се разбирала и денес не се разбира во смисла дека целата вселена треба да се обраќа до Александрискиот патријарх за спорни прашања, очекувајќи токму од него да добие непогрешливо решение од последна инстанца. Но, состојбата се измени, и во сегашното настојчиво именување на Константинополскиот патријарх, не поинаку, освен „Вселенски“, се содржи јасна еклисиолошка програма.

Зборот „вселена“ (οικουμένη) воопшто често се сретнува во текстовите кои се донесени на Крит. На пример, во „Посланието на Светиот и Велик Собор“ е кажано дека Црквата ѝ ги „донесува Божјите дарови на целата вселена“, дека „учествувајќи во Божествената Евхаристија“, ние „се молиме за вселената“, дека „Светиот и Велик Собор отворил нови хоризонти во современата разновидна вселена“. Овде се зборува и за „вселенско ниво“ на Црквата (п. 11.). И токму во таа „разновидна вселена“ и на црковна организација на „вселенско ниво“, Критскиот Собор објавува за постоење на „Вселенски Патријарх“, кој ги свикува Вселенските Собори и претседателствува на нив, а останатите „Блажени претстоители“ само ја даваат својата „едномислена согласност“ (όμόφρονη γνώμη) на решението од „Неговата Божествена Сесветост“. Сите тие претензии очигледно го повторуваат жалниот пат на западниот папизам.

На патот кон вистинската соборност

Прикривајќи се зад расудувања за црковното единство, идеолозите на Критскиот „Собор“ водат кон катастрофа и раскол. На зборови осудувајќи ги еклисиолошките ереси и грижејќи се за чистотата на Православието, на дело тие на црквата ѝ наметнуваат невидени канонски новотарии зад кои стои изменета догматика. Со самиот факт на одржување „Свет и Велик Собор“, и покрај отсуството на неколку помесни цркви, Православието е поставено пред опасен предизвик. Каков ќе биде исходот од оваа криза, тешко е да се предвиди. Едно е јасно: да се согласиме со проектот на „Светиот и Велик Собор“ во денешен вид и да се прифатат неговите документи – значи да се тргне по патот на деформација на традиционалната еклисиологија, што несомнено ќе има најсериозни последици за црковното единство.

Сепак, откажувањето од идеите за зацврстување на единството на православниот свет, меѓудругото и со помош на сеправославни институции, исто така не е разумно. Неопходно е само да се врати таа идеја во рамките на традицијата на отците и, како нова по форма, но традиционална според своите канонски принципи, општоправославната институција да не доведува до препирки и разделби.

Пред сѐ, треба да се отфрли идејата за постојан Вселенски Собор како сесветски орган кој стои над помесните цркви. Треба решително да се спречат обидите на Константинополскиот или на којбило друг престол да го утврди своето вселенско првенство по пат на добивање на некои особени прави и компетенции.

Како можен излез изгледа идејата за создавање Сеправославен Синод, која често беше спомнувана последниве децении. Таков постојан координативен и советен орган би можел да обработува општи одлуки кои подоцна би се остварувале или би се корегирале преку постоечките највисоки црковни институции – Соборите на помесните цркви. Таквата шема, која потполно е во сооднос со канонските принципи на црковното уредување, нема да ја стеснува слободата на автокефалните цркви. Работата на ваквиот Синод треба да се организира врз основа на принципи кои се изработени и испробани во меѓународните организации, а не врз основа на некои псевдо-богословски измислици за вселенско првенство и особени права на некоја катедра. Заштитена од доминација на одделни учесници, која што целосно ќе го уважува статусот и достоинството на сите помесни цркви, без исклучок – независно од нивните размери или историски заслуги – само таква соборна институција ќе може да биде сигурен и работоспособен орган во меѓуправославните односи.

 

---

[1] Во соавторство со ѓакон П. Ермилов. Издадено 13 јули 2016 г. URL: https://pravo-slavie.ru/95312.html
[2]  Ἑνιαῖον μέτωπον τῆς Ὀρθοδοξίας // Πατρίς. 06.06.1930. Ἀρ. 809. Σ. 1.
[3] Opening Address by His All-Holiness Ecumenical Patriarch Bartholomew at the Inaugural Session of the Holy and Great Council. URL: https://holycouncil.org/opening-ecumenical-patriarch       
[4] Ό Συνοδικός Θεσμός: Ίστορικά, Έκκλησιολογικά καί Κανονικά Προβλήματα // Θεολογία. 2009. Τ. 80/2. Σ. 40.
[5] Λουκαρᾶς Е. Ποιον τό ρόλον τοϋ μέλλοντος Οικουμενικού Πατριαρχείου //Εκκλησιαστική Αλήθεια. 1920. Άρ. 46. Σ. 428-429.

[6] Види ја статијата «Размислувања за правилникот на “Светиот и Велик Собор”, даден на Педесетница оваа година» во состав на дадениот зборник.
[7] Според зборовите на патријархот Вартоломеј, пробломот во сегашниот канонски строј на Православната црква се состои во тоа што сите автокефални цркви кои се појавија после Големиот раскол во XI век, немаат целосен статус и имаат потреба да бидат потврдени од идниот Вселенски Собор: «Μετά την διακοπήν τής κοινωνίας μεταξύ τοϋ Θρόνου τής Παλαιός Ρώμης καί τών Θρόνων τής Ανατολής, προσετέθησαν έν τή Όρθοδόξφ ’Εκκλησία καί ετερα Πατριαρχεία καί Αύτοκέφαλοι’Εκκλησίαι, έπ’ άναφορά πρός άναγνώρισιν τοϋ καθεστώτος αύτών ύπό μελλοντικής Οικουμενικής Συνόδου, διά νά προκύψη τελικώς ή ποφοϋσα κανονική διάρθρωσις τής Άγιωτάτης ήμών Εκκλησίας».
[8] Катехизис. С. 66 («Почему Церковь есть едина?»).
[9] Катехизис. С. 67 («Како да се согласи со единството на црквата тоа што има многу одделни и самојстојни цркви како на пример Ерусалимската, Антиохиската, Александриската, Цариградската, Руската?»)
[10] Стурдза А. Ручная книга православного христианина / С. Дестунис, пер. с греч. Одесса, 1849. С. 110-111.
[11] Новоселов М. А. Письма к друзьям. М., 1994. С. 139; Колемин Ю. А. Авторитет в вопро­сах веры // Богословский вестник. 1915. Т. 2. № 5. С. 176-177 (2-я паг.).

Превод: свештеник м-р Филип Станковски
Извор https://pravoslavie.ru/95312.html